Kościół św. Barbary i jego zabytki

Kościół św. Barbary w Krakowie jest niewielką, gotycką, ceglaną świątynią przy Placu Mariackim, wzniesioną w latach 1338-1402. Pierwotnie pełnił funkcję kaplicy cmentarnej.  Budowlę powiększono pod koniec XIV wieku. W 1583 roku kościół został przekazany jezuitom. Kazania wygłaszał tutaj ks. Piotr Skarga SJ, kaznodzieja nadworny króla Zygmunta III Wazy. W 1687 roku kościół został przebudowany przez jezuickiego architekta ks. Stanisława Solskiego (1622-1701), który dodał od wschodniej strony absydę, podwyższył wnętrze i wykonał nowe, kolebkowe sklepienie. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 roku przejęła go Krakowska Kongregacja Kupiecka, a w roku 1796 bożogrobcy. Od 1874 roku wrócił do jezuitów. Pod kościołem spoczywają szczątki jezuity, ks. Jakuba Wujka (+1597), pierwszego tłumacza Biblii na język polski. Na przełomie XXI wieku jezuici dokonali gruntownej renowacji tej wspaniałej świątyni.

Kościół odzwierciedla nie tylko historię Krakowa, ale i różne style w architekturze i sztuce. Zbudowany pierwotnie w stylu gotyckim, obecnie w jego wnętrzu dominuje barok. Jest jednonawowy i powstał przez powiększenie kaplicy cmentarnej, ufundowanej przez Mikołaja Wierzynka. Od zachodu i północy (od strony Placu Mariackiego) posiada ściany gotyckie z przybudówkami z różnych czasów, podobnie jak katedra wawelska. Zarówno Plac Mariacki jak i narożnik kościoła św. Barbary z kamiennym Ogrójcem uchodzi za najbardziej malowniczy zabytek starego Krakowa.

W głównym ołtarzu kościoła znajduje się drewniany, gotycki krucyfiks, otoczony barokowymi figurami z drewna. Pochodzi on z lat 1410-1420. Figury Matki Boskiej, Umiłowanego Ucznia oraz św. Marii Magdaleny, połyskujące mnóstwem drobnych, złoconych fałd na szatach, wykonał ok. 1721 roku brat jezuicki Dawid Heel (ok. 1671-1727), pochodzący ze Szwabii. Ponadto w ołtarzu głównym znajdują się obrazy św. Barbary i Matki Boskiej z XVII wieku. Pełnią one funkcję zasłon gotyckiego krzyża. Po obu stronach ołtarza wiszą cztery relikwiarze, zawierające relikwie wczesnych męczenników rzymskich, które przywiózł z Rzymu w 1607 roku ks. Mikołaj Łęczycki SJ (1574-1653). Obecne tabernakulum w ołtarzu sporządzono w roku 1917. Tron do wystawienia Najświętszego Sakramentu, w kształcie półkopuły na kolumienkach, pochodzi z 1876 roku. W 1598 roku przed ołtarzem głównym ustawiono dwa wielkie świeczniki, odlane z brązu w Norymberdze. Do dziś stoją na tym samym miejscu i wyglądają jak nowe. Drewniana balustrada przed ołtarzem uchodzi za najwspanialszą barokową balustradę w Krakowie. Jej rzeźby wykonano w 1690 roku, zapewne według projektu jezuity, ks. Jana Ignacego Delamarsa. Przedstawiają one grube skręcone liście akantu, a wśród niech putta (uskrzydlone postacie dziecięce chłopców, aniołków), muszle i pęki kwiatów. Witraże po obu stronach ołtarza głównego pochodzą z pierwszej połowy XX wieku i przedstawiają Najświętsze Serce Pana Jezusa i Niepokalane Serce Najświętszej Maryi Panny. Po prawej stronie ołtarza głównego stoi XVII-wieczny, kamienny lawaterz. Ma kształt wieloboczny z płaskorzeźbą o kształcie wieńców z liści dębowych i owoców, a zakończony jest marmurowym gzymsem. Służył do obrzędu obmywania rąk i naczyń liturgicznych. Od 1981 roku umieszczono na nim doznający dużej czci obraz Jezusa Miłosiernego autorstwa Adolfa Hyły.

Ołtarze boczne

Były one zmieniane kilkakrotnie. Na miejscu gotyckiego ołtarza św. Krzyża istnieje od 1618 roku ołtarz św. Stanisława Kostki SJ. Obecny jego kształt pochodzi z 1767 roku i zawiera kilka obrazów. Spośród nich główny przedstawia św. Ignacego Loyolę SJ w czasie jego wizji w La Storta w 1537 roku. Nad nim  znajduje się obraz mniejszy św. Franciszka Borgiasza SJ, poniżej zaś obraz św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Znajduje się tam też od 1897 roku obraz św. Stanisława Kostki, przywieziony z Rzymu ok. 1600 roku i będący  kopią (ze zmienionym tłem) najstarszego obrazu św. Stanisława, znajdującego się w kościele św. Andrzeja na Kwirynale. Ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa pochodzi sprzed 1767 roku. Znajdujący się w nim obraz Najświętszego Serca Jezusa zasłonięty jest obrazem św. Franciszka Ksawerego SJ. Nad nim widnieje obraz obraz św. Alojzego Gonzagi SJ, poniżej zaś obraz św. Zyty, patronki stowarzyszenia istniejącego kiedyś przy kościele św. Barbary. Ołtarz Opatrzności pochodzi z XVIII wieku. Widzimy w nim scenę ukazującą Pana Jezusa rozmnażającego chleb. Kościół otrzymał ten obraz od Kongregacji Kupieckiej w 1808 roku. Przez jakiś czas w ołtarzu znajdował się obraz Matki Boskiej Jurowickiej, a w roku 1916 umieszczono obraz jezuickiego męczennika św. Andrzeja Boboli. Na ołtarzu stoi obraz karmelitanki, św Teresy od Dzieciątka Jezus.

We wnęce dawnego bocznego wejścia naprzeciw ambony znajduje się wykonana ok. roku 1420 gotycka rzeźba Matki Boskiej Bolesnej (Pietà). Odznacza się ona wysokim poziomem artystycznym. Jej autorstwo przypisuje się nieznanemu z imienia Mistrzowi Pięknych Madonn (toruńskiej i wrocławskiej). Od 1677 roku Pietà stała na bocznym ołtarzu, potem na głównym, a od 1726 roku – w kaplicy Matki Boskiej Bolesnej. W 1942 roku została zabrana przez Niemców na Wawel z okazji jakiejś wystawy. Do świątyni powróciła 4 VI 1945 roku, a w roku 1978 urządzono dla niej małą kapliczkę. W marcu 1969 roku prezentowano tę rzeźbę w Paryżu na wystawie: Tysiąc lat sztuki w Polsce, w listopadzie tegoż roku – w Londynie.

Sklepienie kościoła

W lunetach sklepienia mieszczą się okna, z których tylko trzy są prawdziwe, a pozostałe siedem to imitacje z luster. Sklepienie jest bogato ozdobione polichromią i stiukowymi rzeźbami. Malowidła wykonał w 1765 roku artysta pochodzący z Czech, Franciszek Ignacy Molitor (+ 1794 r). Zastosował technikę suchego fresku na podmalówce i pobiale wapiennej. Później freski były częściowo przemalowane i uzupełniane farbami klejowymi i temperowymi, a w XX wieku trzykrotnie odnawiane. Sklepienie dzieli się na szereg obrazów. Nad apsydą aniołowie, prorocy, biskupi i monarchowie adorują Imię Jezus. W pierwszym przęśle widnieją: Matka Boska i święci teologowie: Augustyn, Hieronim, Cyryl i Tomasz z Akwinu. Drugie przedstawia dziewice: św. Barbarę, Agatę, Agnieszkę i Apolonię. W trzecim przęśle widzimy św. Ignacego Loyolę i symboliczne postaci czterech kontynentów. W czwartym znajduje się św. Franciszek Ksawery. W piątym, nad organami – św. Franciszek Borgiasz SJ oraz Dawid, św. Cecylia i gromady aniołów grających na różnych instrumentach. Obecnie organy zamontowała w 1894 roku firma Rieger; posiadają 16 głosów.

Duże obrazy na ścianach kościoła

W 1645 roku prefekt kościoła ks. Jakub Kośniński SJ postarał się o duże obrazy na ściany boczne kościoła. Są to kolejno: Praca misyjna św. Franciszka Ksawerego (1506-1552), misjonarza jezuickiego  w Indiach portugalskich, na Molukach i w Japonii. Obraz powołania do zakonu jezuitów św. Franciszka Borgiasza (1510-1572), księcia Gandii. Przedstawia wydarzenie z 1539 roku, kiedy Franciszek odwoził ciało cesarzowej Izabeli do grobów królewskich. Przed pogrzebem otworzono trumnę w celu stwierdzenia tożsamości. Widok zeszpeconej, a niegdyś pięknej twarzy, ukazał mu znikomość wartości doczesnych. Franciszek ubrany jest w suknię jezuicką, chociaż był wówczas jeszcze wicekrólem Katalonii. Po śmierci żony wstąpił do Towarzystwa Jezusowego (1546) i został trzecim generałem zakonu (1565-1572). Obraz świątobliwej Barbary Lang (1567-1621), kalekiej córki wójta krakowskiego Jana Langa, słynącej z wielkiej pobożności, ale również hojności i licznych darowizn na rzecz kościoła. W dzieciństwie złamała nogę i mimo długiej kuracji pozostała kaleką, resztę życia chodząc o kulach. W czternastym roku życia złożyła ślub panieństwa. Praktykowała nabożeństwo do ukrzyżowanego Chrystusa. Zmarła w opinii świętości. Brak bliższych informacji o pochodzeniu tego obrazu. Nieznany jest również los zaginionego jej portretu z 1768 roku, namalowanego na desce. Męczeństwo św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Według legendy aniołowie przenieśli jej ciało na górę Synaj. W kościele św. Barbary kiedyś przechowywano jej relikwie (które obecnie znajdują się w kościele reformatów). Obecna ambona pochodzi z ok. 1765 roku i posiada rzeźby personifikujące trzy cnoty boskie: Wiarę, Nadzieję i Miłość. Baldachim ambony jest zwieńczony figurą Mojżesza. Kościół posiada osiem podziemnych krypt grobowych. W maju 1610 roku sklepiono pod głównym ołtarzem dużą kryptę, a po obu jej stronach – dwie mniejsze. Stanowiły one miejsca pochówku jezuitów. W kryptach spoczywa w sumie około 139 jezuitów, wśród nich m.in. Jakub Wujek, Mateusz Bembus – kaznodzieja króla Zygmunta III Wazy i dramatopisarz i wielu świeckich dobroczyńców kościoła oraz przyjaciół zakonu, jak np. wymieniona wyżej Barbara Lang.

Kościół św. Barbary od zewnątrz

Przy głównym wejściu do kościoła po lewej stronie znajduje się Ogrojec – kaplica z grupą kamiennych figur: Chrystusa w Ogrojcu i trzech śpiących Apostołów. Ogrojec powstał pod koniec XV wieku i jest uważany za klejnot pięknej architektury gotyckiej, jedyny tego rodzaju w Polsce. Być może, jego projektodawcą był Wit Stwosz, czy też któryś z jego uczniów lub naśladowców. W 1488 roku mieszczanin Adam Szwarc uposażył ołtarz w Ogrojcu, a jego grobowiec rodzinny znajduje się pod tą kaplicą. W Ogrojcu odprawiano nabożeństwa za dusze zmarłych spoczywających na pobliskim cmentarzu Mariackim.

Ponadto do północnej ściany kościoła przylegają dwie inne kaplice – Najświętszego Imienia Jezus i św. Anny. Powstały one w czasach, kiedy na Placu Mariackim istniał jeszcze cmentarz. Obie poświęcił biskup Paweł Dębski w maju 1609 roku. W roku 1731 przebudowano kaplicę św. Anny na kaplicę Matki Boskiej Bolesnej. Później do grobowca pod tą kaplicą przeniesiono trumienkę ze szczątkami Barbary Lang. Następna przebudowa kaplicy miała miejsce na początku XX wieku. Wejście do niej umieszczono wewnątrz kościoła. Nadbudowano kopułę oraz umieszczono nowy ołtarz, a w nim obraz Matki Boskiej Jurowickiej, oddany w depozyt jezuitom w 1885 roku przez Gabrielę Horwattową, marszałkową powiatu rzeczyckiego. Ci umieścili go w 1931 roku w tej kaplicy, a w 1933 roku wejście do niej zamknięto ozdobną kratą z brązu.

Na zewnętrznych ścianach kościoła, od strony Placu Mariackiego, widnieją nagrobki (epitafia). Po stronie północnej znajduje się tablica pamiątkowa ku czci ks. Jakuba Wujka SJ, wmurowana z okazji 350. rocznicy wydania jego przekładu Biblii. Tablicę wykonał rzeźbiarz Wiesław Łabędzki, a poświęcił kard. Adam Stefan Sapieha 22 listopada 1949 roku. Kościół ma wieżyczkę na dachu, wzniesioną w 1588 roku. W 1607 wymieniono jej spróchniałe części. W roku 1614 wieżyczkę zbudowano na nowo i pokryto ołowianą blachą, a w latach 1762-1763 – blachą miedzianą. Projektantem tej ostatniej był pochodzący prawdopodobnie z Rzymu architekt Franciszek Placidi (+ 1782 roku).

opracowane na podstawie: Kościół św. Barbary w Krakowie