Ręka Bożej Opatrzności
W Kaplicy Ducha Świętego, na ścianie zachodniej, znajduje się wspaniała dwupoziomowa mozaika. W górnej części przedstawia ona symbol Boga Ojca – rękę wyłaniającą się z obłoków, adorowaną przez aniołów. W dolnej jej części ukazane zostały dwa jelenie u źródeł wód. Mozaikę zaprojektował w 1922 roku Jan Bukowski, a wykonał rok później jezuicki brat zakonny Wojciech Pieczonka.
Płaszczyzna mozaikowa zbliżona jest kształtem do prostokątu zakończonego u góry lekkim łukiem. W górnej części widzimy prawą rękę- symbol Boga- w charakterystycznym geście liturgicznym. Poprzez specyficzne ułożenie palców dłoni podkreśla się działanie stwórcze i zbawcze Trójjedynego Boga. Od ręki wynurzającej się z obłoków rozchodzi się blask w postaci ośmiu szerokich promieni. Tak wyrażony symbolicznie Majestat Boga adoruje siedem duchów anielskich. Ich młodzieńcze twarze są skierowane ku niebu, a wzrok utkwiony jest na stwórczej ręce Boga. Ich głowy otaczają kuliste ciemnozłote aureole. Aniołowie mają piękne, szafirowe, szeroko rozpostarte skrzydła i są ułożeni w zwartym szyku, jakby zawieszeni pomiędzy niebem a ziemią. Nasuwa się pewne podobieństwo z aniołami znanymi z wizerunków malowanych przez Jana Matejkę. Jasność promieni otaczających Majestat Boga dociera do aniołów, lecz nie przenika poza nie. Widzimy co prawda bijące także od nich promienie, ale ich barwa jest niebieska. Promienie te są szerokie i im bliżej znajdują się ziemi nabierają barw tęczy. Niebo błyszczy złotem, obok którego pojawia się seledyn. Im bliżej ziemi, tym w chmurach pojawia się więcej czerwieni, granatu, różu, zieleni i szafiru.
W mozaikę zostało wkomponowane duże okno witrażowe, osadzone w pokrytej stiukiem niszy. Ten architektoniczny element, mimo iż wcina się w kompozycję i niejako w sposób naturalny przedziela ją w dolnej partii, to jednocześnie dodaje jej uroku. W połączeniu mozaiki z oknem powstała unikatowa przestrzeń kompozycyjna złożona nie tylko z kamyczków mozaikowych, ale także równie barwna płaszczyzna, ułożona tym razem z jasnych pastelowych witraży. Szkła witrażowe tworzą rozmazane, barwne i nieregularne jasne plamy, co daje ciekawy efekt jakby połyskującego lustra wody. Intensywność barw mozaiki i światło przebijające przez witrażowe szkła, czyni te płaszczyzny niezwykle urokliwą całością. Szczególnie majestatycznie prezentuje się opisywana mozaika razem z witrażem w blasku zachodzącego słońca. Żywa kolorystyka mozaiki i wkomponowane w nią jasne okno witrażowe wraz ze stiukową niszą dodatkowo podkreślają artystyczny efekt.
W dolnej partii mozaiki widzimy dwa jelonki pijące wodę, usytuowane symetrycznie po dwóch stronach okna. Stoją one na pastwisku obfitym w zieloną, soczystą trawę. Te szlachetne, rącze zwierzęta o wspaniałym porożu pochylają swe głowy ku wodzie. To one stanowią o uroku łąk i lasów dzięki swej sylwetce pełnej siły i wdzięku.
By móc zrozumieć przesłanie symboliczno-teologiczne tej mozaiki, musimy się odwołać do najstarszego symbolu Boga – ręki – używanego w sztuce chrześcijańskiej. Jest to symbol prosty i czytelny, obecny w malowidłach katakumbowych i często przedstawiany na starożytnych sarkofagach. Wyłaniająca się z chmur dłoń jest symbolem Ojca niebieskiego. W Katakumbach św. Kaliksta widzimy rękę Boga, która dotyka jakby ochraniającym gestem oranta (osobę modlącą się), przebywającego na łodzi (symbolizującego Kościół) unoszonej przez fale wzburzonego morza. W Kaplicy Ducha Świętego pojawiają się te symbole, ale są rozdzielone. Łódź, symbol Kościoła, miotanego falami morza-przeciwności, jest przedstawiona na jednej mozaice (opisanej w poprzednim numerze PSJ), a ręka Bożej Opatrzności na drugiej.
Ręka Boża w średniowieczu była często przedstawiana w absydach i na sklepieniach kościołów. Biblijny symbol ręki Boga niesie z sobą obfitość błogosławieństwa: Gdy im udzielasz, zbierają; gdy rękę swą otwierasz, sycą się dobrami (Ps 104,28). Ręka Boża jest też obrazem kierującej, ratującej albo karzącej mocy: Niech spadnie Twa ręka na wszystkich Twoich wrogów; niech znajdzie Twa prawica tych, co nienawidzą Ciebie (Ps 21,9). Bo dniem i nocą ciążyła nade mną Twa ręka (Ps 32,4). Hiob, symbol człowieka doświadczonego cierpieniem, wie dobrze, że z rąk Pańskich wyszło ptactwo niebieskie i ryby morskie oraz cała ziemia: w Jego ręku – tchnienie życia i dusza każdego człowieka (Hi 12,10). Symboliczna ręka Boża jest szczególnie widoczna w widzeniu Ezechiela. Kiedy prorok przyglądał się chwale Bożej, zobaczył wyciągniętą ku sobie rękę, w której znajdował się zwój księgi (Ez 2,9). Jezus swoim wyznawcom obiecuje życie wieczne i mówi: Nikt nie wyrwie ich z mojej ręki (J 10,28). Oznacza to, że ci, którzy naprawdę wierzą, będą pozostawać pod Bożą opieką.
W Biblii określenia: ręka, ramię, prawica Boża to antropomorfizmy oznaczające moc Bożą, która pomaga, tworzy, prowadzi, ochrania, ocala, zwycięża albo karze. Niekiedy ręka wyraża też hojność Bożą (Ps 145,16), miłość (Pnp 2,6) albo otrzymane przez proroków objawienie, które ogarnia ich z przemożną siłą (Ez 8,1; 1Krl 3,15). W ręce Bożej, której działania w najrozmaitszy sposób doświadczył Lud Wybrany w całych dziejach Starego Przymierza, dostrzegamy już tajemnicę Chrystusa, która zajaśniała pełnym światłem w Nowym Testamencie. Rękę Bożą, Ojcowie Kościoła uważali za symbol Wcielonego Słowa. Bóg Ojciec posługując się własnymi rękami, powołał wszystko do istnienia (Cyryl Aleksandryjski). W przypadku Syna Bożego, który stał się człowiekiem, ręka Boga nie jest już antropmorfizmem, lecz rzeczywistością. Chrystus ma teraz ręce człowieka z ciała i krwi. Ojcowie Kościoła jednomyślnie odnoszą palec ręki Boga do Ducha Świętego. Eucheriusz z Lyonu pisze: Jak palec z ręką czy ramieniem, ręka zaś czy ramię z ciałem jednym są pod względem natury, tak Ojciec i Syn, i Duch Święty są trzema Osobami, lecz jedną Boską naturą.
Innym symbolem, użytym przez artystę projektującego mozaikę, jest jeleń. To zwierzę zazwyczaj niespodziewanie pojawia się i znika w sielankowym otoczeniu natury. W pewnym okresie roku swoim wołaniem wabi łanie, a rywali wzywa do walki. Dzięki swemu wspaniałemu porożu jeleń stał się też symbolem światła. W walce jeleni starożytność widziała zmagania światłości z ciemnością, dobra ze złem. Jelenie, płynąc w stadzie, tworzą łańcuch, kładąc ciężar swoich głów jeden na drugim, tak że każdy na swoim poprzedniku kładzie głowę. Do tego zachowania nawiązywali Ojcowie Kościoła i wskazywali, że można w tym upatrywać symbol chrześcijańskiej gotowości niesienia sobie nawzajem pomocy.
Pismo Święte wiele razy mówi o jeleniu podkreślając jego rączość i lekkość, z jaką skacze po pagórkach (Ps 18,34; Iz 36,5; Ha 3,19). Ono też proroczo odnosi wyobrażenie jelenia do tajemniczego przyjścia Oblubieńca albo do duchowych dążeń i pragnień sprawiedliwego. Szczególne znaczenie, ze względu na wyrazistość, z jaką mówi o tęsknocie do Boga i ze względu na zastosowanie w liturgii chrzcielnej, ma tekst Psalmu 42,2: Jak jeleń (łania) pragnie wody ze strumieni, tak dusza moja pragnie Ciebie, Boże. Psalm ten był często inspiracją dla twórców dzieł sztuki sakralnej. Także w Bazylice Serca Bożego ten psalm stał się okazją do artystycznego przedstawienia tęsknoty za Bogiem.
Jeleń jest również postrzegany jako wróg węży. Potrafi wytropić je w ich kryjówkach, wypędzić stamtąd swoim prychaniem, rozdeptać je kopytami. Zetknięcie się jelenia z jadem węży wywołuje u niego wielkie pragnienie. Podąża on wówczas do źródła i pije wodę, która zapobiega palącym i złym skutkom jadu. Doskonały instynkt zwierzęcia, pozwala mu odróżnić, co jest dla niego pożyteczne w pokarmie, a co szkodliwe.
Teksty mówiące o jeleniu Ojcowie Kościoła odnoszą również do Chrystusa albo do Jego wyznawców. Św. Augustyn, komentując Psalm 42. mówi o jeleniu jako o symbolu poszukiwania Boga i wzajemnej pomocy: U Boga jest źródło życia, źródło niewyczerpane (…). Biegnij do źródła, pożądaj źródła, biegnij jak jeleń. Co znaczy jak jeleń? Nie opóźniaj się w biegu, biegnij rączo, żywo pożądaj źródła. A może Pismo nie tylko to jedno każe nam dostrzec w jeleniu, ale także i coś innego. Posłuchaj, co innego jest w jeleniu. Zabija węże, a po ich zgładzeniu rozpala go jeszcze większe pragnienie. Po zabiciu węża jeszcze szybciej biegnie do źródeł. Węże to twoje wady. Spojrzyj na węże nieprawości, wtedy bardziej będziesz pragnął źródeł prawdy (…). W ikonografii chrześcijańskiej obraz jelenia u wodopoju pojawia się w IV w., zdobiąc baptysteria. Jest to symboliczne przedstawienie Chrztu. W opisywanej mozaice (w jej dolnej części) dwa stojące naprzeciw siebie jelenie piją wodę i orzeźwiają się nią. Te spragnione jelenie są symbolem Chrztu oraz chrześcijanina zanurzającego się w łaskach Zbawiciela.
Przedstawiona mozaika stanowi zaproszenie do kontemplacji majestatu Boga, ukrytego w symbolu błogosławiącej ręki, który mocą swej opatrzności stwarza, zbawia i uświęca oraz jest obecny we wspólnocie Kościoła, szczególnie w liturgii. Jest również obecny w sercu człowieka. Wzbudza w nim pragnienie świętości i umacnia duszę, aby wytrwała w przeciwnościach. Chrześcijanin odpowiada modlitwą i adoracją – jak aniołowie z mozaiki – na Boże działanie. Symbole chrzcielne obecne na mozaice (woda i jelenie) przywołują w patrzącym uroczysty moment jego włączenia do wspólnoty Kościoła, czyli Chrzest.
