Rzymski kościół pod wezwaniem Najświętszego Imienia Jezus
Świątynia pod wezwaniem Najświętszego Imienia Jezus w Rzymie jest macierzystym kościołem Towarzystwa Jezusowego. Wyjątkowe bogactwo artystyczne kościoła Il Gesù sprawia, że stanowi on jeden z najczęściej odwiedzanych zabytków w Rzymie.
Jest on prototypem wielu barokowych kościołów jezuickich znajdujących się na terenie całej Europy, w tym również w Polsce. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. doczesne szczątki św. Ignacego Loyoli, znajdujące się pod ołtarzem jemu poświęconym w kościele Il Gesu wyjęto, ukryto i zrobiono to tak skutecznie, że do dnia dzisiejszego nie wiadomo, dokąd je przeniesiono i gdzie schowano, a relikwiarz znajdujący się pod ołtarzem jest pusty.
Macierzysty kościół Towarzystwa Jezusowego
W 1551 r. św. Ignacy z Loyoli zlecił zaprojektowanie kościoła dla Towarzystwa Jezusowego florenckiemu architektowi Nanni di Baccio Biggio (pod takim bowiem pseudonim artystycznym pracował, a nazywał się Giovanni Lippi). Plan, który przedstawiał szeroki kościół z pojedynczą nawą, bocznymi kaplicami i płytką apsydą, został przeprojektowany w 1554 r. przez Michała Anioła, ale jego projekt również pozostał na papierze. W końcu kardynał Alessandro Farnese, najbardziej znany mecenas sztuki tego okresu, zapewnił finansowanie w 1561 r. i zlecił, aby Jacopo Barozzi, zwany Il Vignola, zaprojektował i zbudował kościół Il Gesù w Rzymie. Jezuiccy architekci Giovanni Tristano i Giovanni de Rosis aktywnie współpracowali przy projektowaniu wnętrza i kierowali właściwą budową. Kardynał Alessandro Farnese, niezadowolony z projektu fasady autorstwa Vignoli, wybrał projekt Giacomo della Porta. Budowa kościoła rozpoczęła się w 1568 r., jednak to Giacomo della Porta (ur. 1532 lub 1537 zm.1602) ukończył ją po śmierci Vignoli w 1575 r.
Kopuła projektu Giacomo della Porta ma ośmiokątny bęben i została pokryta freskami przez Giovanniego Battistę Gaulliego, znanego jako Baciccia. Fresk w kopule nosi tytuł: Niebo chwali Jezusa; w pendentywach widnieją Prorocy, Ewangeliści i Doktorzy Kościoła. W momencie poświęcenia w 1584 r. kościół był największym i pierwszym całkowicie nowym kościołem zbudowanym w Rzymie od czasu Sacco di Roma z 1527 r. (zdobycie i złupienie Rzymu przez niemiecko-hiszpańskie wojska Karola V podczas wojny z Francją, papieżem Klemensem VII oraz miastami włoskimi). W drugiej połowie XVII w. Giovanni Battista Gaulli wykonał dekoracje malarskie oraz pracował nad dwiema dużymi kaplicami w transepcie: św. Franciszka Ksawerego i św. Ignacego Loyoli, szczególnie wystawną. Podczas wydarzeń z końca XVIII w., które nastąpiły po kasacie zakonu (1773 r.), świątynia została pozbawiona wielu bogactw. W 1814 r. kościół został zwrócony jezuitom. Pod koniec XIX w. ozdobiono emporę i zbudowano ołtarz główny. Od 1858 do 1861 r. dekoracja świątyni odbywała się dzięki hojności księcia Alessandro Torlonia, który zlecił pokrycie ścian nawy marmurem.
Monumentalna fasada kościoła jest autorstwa Giacomo della Porta (1532-1602) i dominuje nad niezbyt dużym placem. Od 2002 r. kościół posiada nowy system oświetlenia, pozwalający na podziwianie jego fasady również w nocy. Rozproszone światło emitowane z projektorów oświetla także godło zakonu z monogramem Jezusa, umieszczonym nad portalem wejściowym oraz posągi świętych w niszach obok portalu: Ignacego z Loyoli (po lewej) i Franciszka Ksawerego (po prawej). Ogólny wygląd fasady zawiera siłę, energię i surowość. Stonowana fasada antycypująca barok została starannie zorientowana na okoliczne ulice i plac. Fasada prezentuje się majestatycznie, a jej wielki portal zaprasza do wejścia. Kopuła jest również autorstwa Giacomo della Porta i jest umieszczona na ośmiokątnym bębnie. Wnętrze kościoła jest w kształcie krzyża łacińskiego i ma rozległą nawę, której sklepienie jest ozdobione wielkim i świetlistym freskiem Triumf Imienia Jezus – z niezwykłym efektem perspektywy. Wykonał go Giovanni Battista Gaulli (1639-1709), który również zdobił kopułę freskami Patriarchów i Doktorów Kościoła. Pod koniec 1679 r. namalował on w górnej części apsydy Chwałę Baranka Mistycznego. Fresk ilustruje scenę opisaną w czwartym rozdziale Apokalipsy.
Ołtarz główny
Ołtarz główny to XIX-wieczne dzieło Antonio Sartiego (1797-1880), który częściowo wykorzystał materiał z poprzedniego XVI-wiecznego ołtarza. Prace nad nim rozpoczęto na początku 1841 r., a zakończono w lutym 1843 r. Cztery kolumny z żółtego marmuru, pochodzące już z wcześniej istniejącego ołtarza, zostały ustawione tak, aby tworzyły rodzaj wielkiego łuku triumfalnego, zwieńczonego trójkątnym tympanonem z monogramem Imienia Jezus, znajdującym się na szczycie. Na tympanonie umieszczono pięć aniołów. Trzy w marmurze, stojące wokół promieni Imienia Jezus, i dwa w stiuku, klęczące po zewnętrznej stronie w postawie adoracji. Neoklasycystyczna konstrukcja obejmuje duże ciborium, wykonane przez Guglielmo Hopfgartena według projektów Sartiego i przeznaczone do uroczystego wystawienia Najświętszego Sakramentu. W ołtarzu głównym widnieje obraz na płótnie, XIX-wieczne dzieło młodego rzymskiego malarza Alessandro Capalti (1807-1868), przedstawiające Obrzezanie Jezusa. Płótno to odsłania lub zasłania figurę Najświętszego Serca Pana Jezusa. Mechanizm podnoszenia i zwijania obrazu (jest identyczny jak w kaplicy św. Ignacego). Całą apsydę pokrywają cenne marmury, a dekoracje ołtarza i wykończenia są ze złoconego brązu.
Kaplice boczne w Il Gesù
Po bokach świątyni znajduje się dziesięć kaplic z dziełami słynnych autorów. Kaplica św. Andrzeja (pierwsza od wejścia po prawej stronie) wzniesiona została na terenie zajmowanym wcześniej przez mały kościółek św. Andrzeja, zburzony, aby zrobić miejsce dla obecnego kościoła. Kaplica bierze w ten sposób swoją nazwę od Apostoła chociaż jest poświęcona Męczennikom. Stanowi ona wzór malarstwa toskańskiego z końca XVI w. Florentyńczyk Agostino Ciampelli (1578-1640) jest autorem ołtarza przedstawiającego Męczeństwo św. Andrzeja. W kopule widnieje Matka Boża w chwale, czczona przez męczenników, natomiast w pendentywach znajdują się święci: Klemens, Ignacy Antiocheński, Cyprian oraz Polikarp. W dwóch lunetach widnieją: św. Agnieszka i św. Łucja, a na bocznych ścianach – św. Szczepan oraz Wawrzyniec.
Kaplica Męki Pańskiej (druga od wejścia po prawej stronie) została tak nazwana ze względu na ukazane tam sceny Męki Pańskiej Jezusa Chrystusa. Zaprojektował ją Giuseppe Valeriani, a pomalował Gaspare Celio. Na sklepieniu umieszczono Apoteozę Narzędzi Męki Pańskiej, w pendentywach przedstawiono Ewangelistów. Dwie lunety ukazują: Chrystusa w Ogrójcu i Pocałunek Judasza, na pilastrach znajdują się: Biczowanie, Chrystus przed Piłatem, Chrystus przed Herodem i Ecce Homo. Malowidła na bocznych ścianach przedstawiają Upadek Chrystusa na drodze krzyżowej i Ukrzyżowanie, natomiast na łuku ukazani są Prorocy ze Starego Testamentu. Obraz w ołtarzu autorstwa Giovanniego Gagliardi przedstawia Matkę Bożą czczoną przez świętych jezuitów. Dawniej w ołtarzu było Zdjęcie z krzyża Scipiona Pulzone (obecnie depozyt w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku). Pod ołtarzem znajduje się relikwiarz z zielonego marmuru z brązowymi okuciami, zawierający relikwie św. Józefa Pignatelli SJ.
Kaplica Aniołów (trzecia od wejścia) posiada szczególnie interesujące malowidła: na sklepieniu Koronacja Maryi Panny i w ołtarzu Anioły adorujące Trójcę Świętą – oba autorstwa Federica Zuccaro (1542-1609). Ten sam artysta namalował również dwa panele na ścianach bocznych: po prawej stronie Upadek zbuntowanych aniołów, a po lewej Aniołowie uwalniający dusze z czyśćca. Tak więc główne freski w kaplicy zawierają przedstawienia nieba, piekła i czyśćca. Posągi aniołów zajmujących nisze w filarach zawdzięczamy rzeźbiarzom działającym na przełomie XVI i XVII w., byli to m.in.: Silli Longhi (1560-1619 lub 1622) i Flaminio Vacca (1538-1605). Szczególnie cenne są cztery marmurowe panele z wyrzeźbionymi bujnymi festonami kwiatów i owoców, pochodzącymi z Łaźni Tytusa, z której zostały usunięte w 1594 r. W XVII w. zostały wzbogacone o uskrzydlone głowy cherubinów, być może w celu nadania sakralnego charakteru pogańskiemu dziełu.
Kaplica św. Franciszka Borgiasza (po lewej stronie, pierwsza od wejścia). Swoją nazwę bierze od hiszpańskiego księcia Gandii. Jako wdowiec zrzekł się on tytułu i przywilejów stanu, aby wstąpić do Towarzystwa Jezusowego, którego później został trzecim generałem. Kaplica jest dziełem jezuickiego brata Andrea Pozzo (1642-1709), przerobionym na początku XIX w. przez Gagliardiego, z dodaniem postaci męczenników Towarzystwa Jezusowego. Dwie figury z brązu flankują ołtarz, są to pierwsze z serii Dwunastu Apostołów, wykonanych w XVII w. dla ołtarza św. Ignacego, później rozmieszczonych w różnych kaplicach. Ołtarz w tej kaplicy przedstawia św. Franciszka Borgiasza podczas modlitwy. W 2005 r. odnowiono tę kaplicę.
Kaplica Świętej Rodziny (druga po lewej stronie od wejścia) pierwotnie poświęcona była Narodzeniu Pańskiemu. Dzisiejsza kaplica bierze nazwę od tematu obecnego w niej ołtarza przedstawiającego Świętą Rodzinę, dzieła Rzymianina Giovanniego Gagliardi. Oryginalne obrazy z końca XVI w. namalował Nicolò Circignani, znany jako Il Pomarancio (1516-1596). Był on ulubionym artystą jezuitów pod koniec XVI w. Na sklepieniu przedstawiona została Niebiańska Celebracja Narodzenia Chrystusa, w pendentywach widnieją prorocy: Dawid, Izajasz, Zachariasz i Baruch, w prawej lunecie – Zwiastowanie pasterzy, w lewej Rzeź niewiniątek. Na ścianach wymalował: Ofiarowanie Jezusa w świątyni i Adorację Magów. Cztery rzeźby na tylnej ścianie symbolizują: Umiarkowanie i Roztropność (po prawej) oraz Męstwo i Sprawiedliwość (po lewej). Bogaty wystrój kaplicy uzupełniają oparte o ściany cztery pomniki grobowe.
Kaplica Trójcy Świętej (po lewej stronie od wejścia). Jest to jedna z najbardziej wystawnych kaplic ze względu na cenne marmury wokół niej. W ołtarzu przechowywana jest relikwia z ramienia św. Andrzeja Boboli. W latach 1924-1938, czyli do czasu jego kanonizacji, w tym kościele znajdowało się całe ciało tego Świętego.
Kaplice po bokach transeptu
W lewym transepcie znajduje się Kaplica św. Ignacego z Loyoli, wspaniałe dzieło architekta i malarza jezuickiego, zakonnika Andrea del Pozzo, uznana za arcydzieło sztuki barokowej. A w prawym transepcie znajduje się Kaplica św. Franciszka Ksawerego z jego ołtarzem, autorstwa Pietro da Cortona (1596-1669).
Kaplica św. Ignacego Loyoli była trzykrotnie przebudowywana od końca XVI do XVII w. Projekt powierzono początkowo architektowi Giacomo della Porta, który zaprojektował również fasadę, a następnie Pietrowi da Cortona. Zwyciężył jednak trzeci projekt brata jezuity Andrea Pozzo (1642-1709), który w 1695 r. wygrał publiczny konkurs. Dzieło zostało ukończone w 1699 r. Kaplica, będąca niekwestionowanym wzorcem rzymskiego baroku, wydaje się być dosłownie rozerwana przez wewnętrzną siłę. Po obu stronach dwie pary wysokich kompozytowych kolumn, z pozłacanego brązu z rowkami wypełnionymi minerałem lapis lazuli, zwieńczone łamanymi łukami, wydają się jakby odepchnięte na bok przez wewnętrzny duchowy dynamizm wyłaniającego się w centrum umieszczonego na cokole z marmuru i złoconego brązu monumentalngo posągu św. Ignacego Loyoli, założyciela Towarzystwa Jezusowego. Posąg ten, jakby wysunięty do przodu znajduje się w niszy ozdobionej panelami ze złoconego brązu, lapis lazuli i innych cennych marmurów. Kolumny po obu stronach figury Ignacego stoją na dwukondygnacyjnym cokole. Pierwsza kondygnacja jest z czerwonego marmuru z żółtymi wykończeniami, druga z zielonego marmuru ma sześć płaskorzeźb z pozłacanego brązu przedstawiających sceny z życia Świętego: Święty Ignacy modlitwą gasi pożar (autorstwa francuskiego rzeźbiarza René Frémin), Uzdrowienie opętanego (autorstwa Angela De Rossi), Uzdrowienie zakonnicy (autorstwa Pietra Rieff), Święty Piotr uzdrawia św. Ignacego (autorstwa Lorenza Merlini), Święty Ignacy ze św. Filipem Neri (autorstwa Francesca Nuvolone), Uzdrowienie chorych olejem z lampy św. Ignacego (autorstwa René Frémina) i Wyzwolenie więźniów (autorstwa Pierre-Étienne Monnota). Kolumny podtrzymują trójkątne pole szczytu ołtarza z rzeźbą przedstawiającą Trójcę Świętą. Poniżej para aniołów Monnota podtrzymuje tablicę z lapis lazuli z monogramem IHS. Oryginalna rzeźba ze srebra i złoconej miedzi była dziełem Pierre Le Grosa z 1698 r. W 1804 r. wykonano nowy posąg z posrebrzanego stiuku; jest to dzieło włoskiego rzeźbiarza Luigi Acquisti (1747-1823). Po obu stronach ołtarza umieszczono alegoryczne grupy rzeźbiarskie. Po lewej stronie znajduje się Wiara triumfująca nad bałwochwalstwem (autorstwa Jeana Baptisty Theodon), po prawej – Triumf religii nad herezją (autorstwa Pierre Le Grosa Młodszego). Powyżej tych rzeźb znajdują się dwie płaskorzeźby: Paweł III zatwierdzający Towarzystwo Jezusowe (autorstwa Angela De Rossi) i Kanonizacja św. Ignacego (autorstwa Bernardina Cametti). Z oryginalnego posągu Le Grosa, odlanego w srebrze, do dziś pozostał tylko ornat. Oryginalny bowiem posąg został przetopiony podczas okupacji francuskiej w 1798 r., a do niego na początku XIX w. dopasowano brakujące części, uformowane w stiuku, a następnie posrebrzone. Dzieło zostało wykonane w pracowni Antonio Canovy, prawdopodobnie przez Adamo Tadoliniego (1788-1868), na początku XIX w. Do zasłaniania niszy z figurą św. Ignacego służy duży obraz na płótnie przypisywany malarzowi Andrea Pozzo, który przedstawia u góry św. Ignacego otrzymującego od zmartwychwstałego Chrystusa sztandar z monogramem Imienia Jezus, a u dołu, na nieokreślonym tle – dwóch aniołów, z których ten po lewej trzyma otwartą księgę Ewangelii, a drugi po prawej wskazuje na cztery postacie, symbolizujące cztery znane wówczas kontynenty. Płótno to, niczym kurtyna, podnosi się i opada dzięki systemowi balansów (wahaczy), czyli przy pomocy specjalnego mechanizmu (macchina barocca). Cały ołtarz jawi się jako swoisty „teatr”, w którym przedstawiony jest rozwój świętości św. Ignacego i tych, którzy idąc drogą wskazaną przez Ćwiczenia duchowe, chcieliby go naśladować. Wielkie płótno malarza zostało odrestaurowane pod koniec 2007 r. wraz z systemem balansu. Kontemplacja ołtarza osiąga punkt kulminacyjny, gdy w uroczyste dni świąteczne płótno schodzi do swojej obudowy, (do kwater). Wtedy Święty ukazuje się w pełnej chwale. Pod ołtarzem, w złoconej urnie z brązu autorstwa Alessandro Algardiego (1595-1654), przechowywane były doczesne szczątki Ignacego Loyoli. Obecnie urna jest pusta. Balustrada i pasujące do niej świeczniki z brązu zaprojektował Andrea Pozzo SJ. Kaplica stanowi jedną z najpiękniejszych przestrzeni z okresu późnego baroku. Na jej sklepieniu umieszczono fresk Gaulliego Apoteoza św. Ignacego, któremu towarzyszą płaskorzeźby w stiukach przedstawiające alegoryczne sceny, wykonane przez rzeźbiarzy: Raggi i Reti.
Kaplica św. Franciszka Ksawerego została zbudowana według projektu Pietra da Cortona (1596-1669), na zlecenie monsignora Giovanniego Francesca Negroni, późniejszego kardynała, który otrzymał patronat nad tą kaplicą. Po wzniesieniu wysokiego cokołu z kolorowego marmuru Pietro da Cortona postawił cztery kolumny z czerwonego żyłkowanego marmuru, z korynckimi kapitelami, na które nałożył majestatyczną intarsję zwieńczoną bogatym, krzywoliniowym, łamanym tympanonem. W przerwie znajduje się duża płaskorzeźba stiukowa, przedstawiająca św. Franciszka Ksawerego unoszonego do nieba przez aniołów i ubranego w płaszcz w postaci rozproszonego złotego promienia. Obraz w ołtarzu, przedstawiający św. Franciszka Ksawerego umierającego na wyspie Sancian na Dalekim Wschodzie, jest dojrzałym dziełem wielkiego mistrza XVII-wiecznego Rzymu, Carlo Marattiego (1625-1713). Dekoracje na łuku nad kaplicą w centrum przedstawiają: Chwałę świętego w niebie; po lewej stronie krucyfiks, który święty zgubił na morzu i przyniósł mu go krab; po prawej stronie chrzest hinduskiej księżniczki – oba są dziełem genueńskiego malarza Giovanniego Andrei Carlone (1639-1697). Na stopniu ołtarza znajduje się srebrny relikwiarz z prawym przedramieniem Świętego, które zostało odłączone od jego ciała (relikwie św. Franciszka Ksawerego czczone są w kościele św. Pawła w Goa w Indiach, gdzie przez długi czas pracował). Te czczone w kościele Il Gesù ofiarowano generałowi Towarzystwa Jezusowego o. Klaudiuszowi Acquaviva w 1614 r.
Kaplica Matki Bożej della Strada
Na lewo od apsydy znajduje się mała Kaplica Matki Bożej della Strada. Nazwa kaplicy pochodzi od fresku Matki Bożej (przydrożnej), szczególnie drogiej św. Ignacemu Loyoli. Obraz Matki Bożej w języku polskim został przez jezuitów nazwany obrazem Matki Bożej Dobrej Drogi. Jest to fresk namalowany najprawdopodobniej między drugą połową XIII w. a pierwszą połową XIV w. Obecnie naniesiony jest na łupkowy podkład o wymiarach 68 na 75 cm. W 2006 r. odnowiono ten starożytny obraz. Jego elementy kompozycyjne sugerują najlepszą średniowieczną szkołę rzymską. Dziewica Maryja przedstawiona jest w półpostaci z Dzieciątkiem trzymanym lewą ręką, natomiast prawą rękę ma otwartą, skierowaną do wiernych. Cała Jej postać owinięta jest złotym płaszczem, a ukoronowaną głowę otacza nimb. Jej spojrzenie skierowane jest wprost na widza. Dzieciątko też ma na głowie nimb w kształcie krzyża. Przyjmuje postawę Pantokratora. Jego spojrzenie cechuje się pogodną surowością. Dzieciątko trzyma w lewej ręce księgę, a prawą unosi w geście błogosławieństwa. Obraz zdaje się przywoływać typologię Matki pośredniczki łask, która jednocześnie zaprasza do zaufania Synowi i wstawia się u Niego. Pierwotnie obraz znajdował się w małym kościółku znanym jako kościół Astalli, później jako kościół Altieri (od nazwy placu, przy którym stał), a w końcu jako Madonna della Strada. Cała kaplica została zaprojektowana i udekorowana przez Giuseppa Valeriano (1542-1596), któremu zawdzięczamy również obrazy panelowe przedstawiające epizody z życia Dziewicy. Jest ich siedem i przedstawiają: Narodziny, Prezentacja, Zaślubiny, Zwiastowanie, Nawiedzenie, Wniebowzięcie i W niebie. Każdemu przedstawieniu towarzyszą odpowiednie teksty biblijne ze Starego i Nowego Testamentu, wyryte w czarnym marmurze. Freski w kopule z aniołami dmącymi w trąby są dziełem Giovanni Battisty Pozzi (1561-1589), działającego za pontyfikatu Sykstusa V. Cenna jest posadzka pokryta rzadkimi marmurami z wmontowanymi gwiazdami z pozłacanego brązu.
Jakże bardzo interesujące jest to, co napisał w grudniowym jezuickim piśmie „America” z 2009 r. Gregory Waldrop SJ w artykule pt.: The dramatic restoration of the Madonna della Strada (jest on asystentem profesora historii sztuki na Uniwersytecie Fordham w Bronxie, N.Y. i specjalistą w dziedzinie sztuki późnośredniowiecznej i renesansowej):
Przez wieki czciciele przypisywali (obrazowi) uzdrawiającą moc, choć nikt nie nazwał go artystycznym arcydziełem. Ignacy przed swoją śmiercią w 1556 r. polecił jezuitom, aby zachowali obraz i umieścili go w nowym, dużym kościele, który planował, ale którego nigdy nie doczekał (…). Kiedy w 1575 r. nieukończony jeszcze IL Gesù został otwarty dla wiernych, obraz został tymczasowo umieszczony nad bocznym ołtarzem. Siedem lat później jezuici przenieśli go na stałe do własnej, bogato zdobionej kaplicy na lewo od ołtarza głównego. Tam pozostał do dziś, stanowiąc bezpośredni związek z pobożnością Ignacego. Dzięki renowacji dokonanej w 2006 r. obraz zaczął ujawniać niektóre ze swoich tajemnic. Pierwsza niespodzianka pojawiła się zaraz po wyjęciu go z niszy ołtarzowej. Naukowcy z rzymskiego Uniwersytetu La Sapienza ustalili, że obraz, wcześniej uważany za dzieło na kamieniu, jest w rzeczywistości fragmentem większego, zaginionego fresku lub malowidła ściennego, pochodzącego niemal na pewno z Santa Maria della Strada. Oderwany od pierwotnego kontekstu w czasach Ignacego, fragment został ostatecznie przeniesiony na płótno i przytwierdzony do panelu z łupków. Gruntowne retusze i dodanie pobożnych dodatków – złotych koron, diamentowych kolczyków i błyszczących naszyjników przymocowanych do powierzchni obrazu – ukryły jego prawdziwy wygląd. Po żmudnych wysiłkach konserwatorskich powstała znajoma, ale nowa Madonna della Strada. Twarze, które niegdyś zastygły pod maskami brudu i żywicy, ukazały się na nowo świeże i żywe: Dzieciątko Chrystus o różowych oczach, wciąż mały bizantyjski Pantokrator z prawą ręką uniesioną w błogosławieństwie, ale teraz pokaźny i bardziej trójwymiarowy, „intronizowany” na ramieniu Matki. Dziewica, z szablonową koroną, będącą odmianą wschodniego typu bazyliszkowego (cesarskiego), jest przekonująco delikatna, o zdrowej cerze, delikatnie wygiętej szyi i spojrzeniu, które, podobnie jak spojrzenie Jej Syna, przyciąga widza. Odrestaurowany obraz, choć odłamany wzdłuż dolnej krawędzi, wyraźniej wyraża wstawienniczą rolę Dziewicy. Jej prawa ręka, na nowo odsłonięta, skierowana jest w dół, tak jakby kiedyś gestykulowała do klęczących petentów. Eksperci nadzorujący renowację datowali dzieło ze względów stylistycznych na koniec XIII lub początek XIV w. Madonna della Strada jest rzadkim przykładem późnośredniowiecznego rzymskiego malarstwa ściennego. Uwolniona od XIX-wiecznej okleiny Madonna della Strada oddycha teraz swobodnie. Jeśli teraz więcej osób modli się przed Nią, to być może dlatego, że obraz jest bardziej dostępny dla widzów, zarówno jako dzieło sztuki, jak i niezakłócony obiekt kultu.
Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa
Na prawo od apsydy znajduje się mała Kaplica Najświętszego Serca Jezusa, wzniesiona pod kierunkiem jezuity z L’Aquila, Giuseppe Valerianiego. Kaplica została pierwotnie poświęcona przez św. Franciszka Borgiasza świętemu Franciszkowi z Asyżu, co tłumaczy obecność tam pięciu obrazów olejnych na płycie i płótnie, przedstawiających epizody z życia Franciszka, będących dziełem co najmniej dwóch malarzy: Giuseppe Peniza, mało znanego artysty flamandzkiego lub niemieckiego, oraz Paola Brila z Antwerpii (1554-1626), malarza, któremu zawdzięczamy też fresk sufitowy Kuszenie św. Franciszka, znajdujący się w przedsionku prowadzącym z transeptu do kaplicy. Z czasem, kiedy kult Najświętszego Serca Pana Jezusa rozpowszechnił się w Kościele, kaplica ta została przekształcona w „sanktuarium” dla włoskich rodzin poświęconych Najświętszemu Sercu. W ołtarzu widnieje obecnie obraz namalowany na miedzi, słynne dzieło Pompeo Batoniego (1708-1787) z 1760 r. Wcześniej obraz ten znajdował się na ołtarzu kaplicy św. Franciszka Ksawerego, ale w 1920 r. zastąpił go obraz św. Franciszka otrzymującego stygmaty. Na sklepieniu kaplicy figury świętych Doktorów Kościoła: Augustyna, Grzegorza, Ambrożego, Hieronima i czterech Ewangelistów namalował boloński manierysta Baldassarre Croce, znany jako Baldassarino (1558-1628).
Obraz Batoniego przedstawia Jezusa jako młodego mężczyznę z lekkim zarostem i długimi włosami opadającymi na ramiona. Jezus odziany jest w czerwoną tunikę symbolizującą męczeństwo i ludzką naturę Syna Bożego; zarzucony niebieski płaszcz symbolizuje naturę Bożą. Prawą dłonią wskazuje na swoje promieniejące Serce, które trzyma w wyciągniętej lewej dłoni; opasane jest ono koroną cierniową. Krzyż nad Sercem Jezusa nawiązuje do Jego zbawczej śmierci, a płomień symbolizuje miłość ku ludziom, o której Jezus mówił w objawieniach w Paray-le-Monial (w latach 1673-1675 Jezus ukazywał się wizytce Małgorzacie Marii Alacoque z poleceniem szerzenia kultu Jego Serca). Poprzez takie przedstawienie Batoni pragnął obudzić u oglądającego cześć dla Jezusa i przypomnieć treści mistycznych wizji. Dzięki kompozycji artystycznej, w której przedstawiono na pierwszym planie jaśniejące i płonące miłością Boże Serce Zbawiciela, spojrzenie widza koncentruje się najpierw na wyciągniętym na dłoni Sercu, a później przenosi się w stronę twarzy Jezusa. Porusza realistyczne i niemalże anatomicznie ukazanie zranionego Serca, które krwawi, płonie i na dodatek jest otoczone cierniową koroną. Taki widok wywołuje u odbiorcy emocje i skłania do pytań. Oglądający obraz ma możliwość uświadomienia sobie, że Jezus wyciągając do ludzi swoje Serce, nie prezentuje Go tylko, aby wzbudzić współczucie czy zachęcić do dobroci. To Serce ma zamiar inicjować relację, która powinna doprowadzić do wymiany serc pomiędzy Jezusem a człowiekiem. Tak więc ten wizerunek zachęca do adoracji Jezusa i zaprasza niejako do zabrania Najświętszego Serca z ręki Zbawiciela. Jezus zachęca do tego gestem prawej ręki oraz wymownym spojrzeniem, oczekując, że w zamian człowiek da Mu własne.
***
Przy opracowaniu tego tekstu wykorzystałem informacje o jezuickim kościele Il Gesù zamieszczone w języku włoskim na oficjalnej stronie tej świątyni.
