Przesłanie teologiczne
Tym artykułem kończymy omówienie wystroju konchy ołtarzowej w Bazylice Serca Jezusa. Przedstawiliśmy już program ikonograficzny 12 mozaik, stanowiących centralną oś kompozycji oraz zaprezentowaliśmy 16 mozaik, znajdujących się po prawej stronie wnętrza konchy. Teraz przedstawimy 16 mozaik, znajdujących się po lewej stronie (patrząc od strony widza). Ich opis zaczynamy od najwyższej położonego kasetonu i kontynuujemy go, schodząc promieniście w dół.
Pierwsza z mozaik przedstawia Serce. Symbolizuje ono zbawczą ofiarę Jezusa oraz odwieczną miłość Boga do ludzi, zogniskowaną w Sercu Zbawiciela. Znajduje się ono na przecięciu ciemnego krzyża, wkomponowanego w złote tło. Serce w kolorze szkarłatnym okolone jest zieloną cierniową koroną. Nie nosi śladu przebicia włócznią, lecz zostało ukazane w chwale. Rozchodzą się od niego liczne białe promienie, symbole łask ofiarowanych światu. W dolnej części tej mozaiki widnieje pięć białych gwiazd. Być może symbolizują one pięć ran umęczonego Chrystusa w wizji Jego chwały.
Poniżej znajduje się mozaika z Monogramem maryjnym.Na białym owalnym polu, otoczonym przez 12 czerwono-białych, okrągłych zdobników, niczym spleciony wieniec z gwiazd widnieje maryjny monogram. Został on skomponowany z trzech dużych liter MRA, pomiędzy które wpisano znak krzyża. Monogram nawiązuje do łacińskiego słowa MATER – matka. To przedstawienie mozaikowe nawiązuje do biblijnej scenerii, opisanej w Apokalipsie św. Jana (12,1).
Pod nią znajduje się mozaika Chwalebnego Zmartwychwstania Pańskiego.Na tle ciemnego równoramiennego krzyżawidzimydwie zielone gałęzie palmowe, skrzyżowane z sobą i wsparte o jego środek. Na poprzecznym ramieniu krzyża wisi białe prześcieradło, zaś u jego podstawy są wbite trzy wielkie gwoździe. Krzyż i gwoździe przypominają o męczeńskiej śmierci Pana, prześcieradło o pustym grobie, a zielone palmy o odniesionym zwycięstwie nad śmiercią.
U dołu konchy widzimy mozaikę Świątyni. Jest tookazała budowla chrześcijańska, ośrodek żarliwej modlitwy wiernych i miejsce obecności Chrystusa. Przedstawiona świątynia jest symbolem chwalebnego Kościoła. Fronton budowli jest masywny, zwieńczony dwoma wieżami, nad którymi widnieją krzyże. Drzwi do świątyni są szerokie z czterema okuciami w formie krzyży. Nie posiadają jednak ani zamka, ani klamki, lecz mają prostokątne wcięcie, dzięki któremu można je otworzyć. Okna są wąskie, ponieważ światłem jest Pan – Światłość świata. Plac przed kościołem jest wielki i pokryty kostką ułożoną w szachownicę. Symetryczność i proporcje architektoniczne wskazują na doskonałość budowli i nawiązują do idei niebieskiego Jeruzalem.
Kolejna mozaika usytuowana u góry konchy przedstawia Monstrancję. Ten symbol Eucharystyczny jest sam w sobie bardzo czytelny, skupiony na tajemnicy obecności Pana pod osłoną znaku sakramentalnego. Uwagę przyciąga duża okrągła biała Hostia, wystawiona w złocistej zdobnej monstrancji, którą lekko osłania purpurowy baldachim.
Położona niżej mozaika przedstawia Krzyż,symbol zwycięstwa Jezusa i nadziei pokładanej w Zbawicielu jako dawcy życia wiecznego. Równoramienny krzyż widnieje na złotym tle mozaiki. W jego pionową belkę wkomponowano napis JEZUS, zaś na poprzecznej wpisano słowo CHRYSTUS. Zdobnictwo liter jest bardzo charakterystyczne dla tej kompozycji. Finezyjny kształt czerwonych i złotych liter napisu JEZUS CHRYSTUS doskonale kontrastuje z łacińskim białym napisem VITA (życie), wkomponowanym w cztery pola mozaiki.
Pod tą mozaiką widzimy przedstawienie Serafina (bardzo podobnego do opisanych poprzednio). Niebieski duch ma uniesioną głowę, zapatrzony jest w majestat Boga i śpiewa radosny hymn Gloria. Na jego złotej aureoli widnieje łaciński napis: BENEDICAMUS TE (Błogosławimy Cię).
Znajdująca się u dołu konchy mozaika przedstawia Betlejem,miasto narodzin Jezusa, w którym rozpoczęła się Jego ziemska historia. W cieniu krzyża pojawiają się miejskie zabudowania – jasne domy, mające wiele okien oraz wieże z czerwonymi dachami. Na pierwszym planie dominują dwa zielone cyprysy, symbole wzniosłości i nieprzemijalności. Górną część mozaiki wypełnia łaciński napis BETHLEEM.
Następny szereg otwiera mozaika Krzyża z różą. Na przecięciu ramion krzyża znajduje się dorodny, rozwinięty kwiat czerwonej róży z zieloną gałązką i kilkoma listkami. Ten kwiat to symbol miłości Boga, który na krzyżu odkupił upadłą ludzkość. W dwóch górnych polach mozaiki widnieje łaciński napis CARITAS (miłość), bo ona najpełniej objawiała się w Synu Bożym. Porównanie męczeństwa do róży jest głównym filarem symboliki chrześcijańskiej tego kwiatu i zostaje odniesione do Króla męczenników, Chrystusa w Jego męce. Kolce róży mają także symboliczne znaczenie, wyobrażają grzechy i ich skutki, ból i cierpienie. Według Księgi Mądrości Syracha dzieci Boże mają kwitnąć jak róża (39,13).
Poniżej znajduje się mozaika przedstawiająca Tron Boży,symbol majestatu, władzy i panowania Boga. Jest to masywne, wysokie krzesło całe w złotym kolorze z prostopadło-owalnym oparciem, wyłożone czerwoną poduszką. U góry nad jego oparciem widnieje koło, symbol zmienności wszystkiego co ziemskie, ale w jego centrum widoczna jest nieporuszona oś, symbol Boskiej stałości. Podnóże tronu zostało ozdobione dwiema zielonymi palmami – symbolizującymi zwycięstwo Boga nad światem. Tron postawiony jest na trzech złotych stopniach. Przesłanie teologiczne mozaiki nawiązuje do tekstu z Apokalipsy św. Jana (4,12). Tron może być również symbolem paruzji, bowiem jest przygotowany dla nadchodzącego Pana, który zgromadzi wszystkich ludzi przed swoim trybunałem.
Pod tą mozaiką znajduje się stylizowany Monogram Chrystusa. Został on utworzonyz dwóch liter greckich. Pierwszą z nich jest litera chi (X) w formie równoramiennego krzyża, a drugą rho (P).Są todwie pierwsze greckie litery mesjańskiego tytułu Chrystusa – XP.Po lewej stronie górnego pola mozaiki znajduje się biała równoramienna gwiazda z dużym świetlistym ogonem, sięgającym aż lewego pola mozaiki. Zaś w prawym dolnym rogu mozaiki widnieje łaciński napis LUX MUNDI (Światłość świata). Jest to bezpośrednie nawiązanie do tekstu Ewangelii, zapisanego u św. Jana 8,12.
U dołu konchy znajduje się kolejny Serafin śpiewający Gloria. Wokół jego głowy widnieje aureola z napisem LAUDAMUS TE (Chwalimy Cię).
Prawą stronę konchy u góry zamyka mozaika Wieży i Harfy Dawida. Przedstawia ona białą wieżę z niewielkimi oknami, pokrytą czerwonym dachem. Niby oparta o wieżę stoi wspaniała harfa, starożytny instrument muzyczny. Wieża i harfa to symbole króla Dawida, przodka Jezusa, bowiem Jezus pochodził z królewskiego rodu Dawidowego. Dawid to nie tylko postać z historii Izraela, ale to również figura zapowiadająca nadejście czasów mesjańskich. Dawid był wojownikiem, co wyraża wieża (twierdza) oraz poetą, co zawarte jest w symbolu harfy. W Pasterzu Hermasa Kościół ukazany jest w symbolu wieży. Niewidomy człowiek wyznał wiarę w Mesjasza, gdy zawołał: Jezusie, Synu Dawida, ulituj się nade mną!
Kolejna mozaika przedstawia Świecznik.Ma on trzy ramiona,w którychosadzono białe płonące świece. W świecznik wkomponowano trójkąt równoboczny. Wywołuje on wrażenie życia i ruchu, a przez to staje się symbolem Trójjedynego Boga. Ponieważ w tym trójkącie każdy bok jest elementem pośredniczącym i jednoczącym dla dwóch pozostałych, owa troistość ukazuje się jako jedność. Wierzchołek trójkąta wznosi się ku górze (tym odróżnia się od znaku wolnomularzy, którego wierzchołek skierowany jest w dół). W starożytności trójkąt był symbolem światła. Zarówno lichtarz, jak i trójkąt w mozaice są usytuowane na przecięciu równoramiennego krzyża. Mozaika stanowi złożony symbol Trójcy Świętej (trójkąt i świecznik), która uobecnia się w świecie poprzez światło, bijące z krzyża Wcielonego Słowa.
Poniżej widnieje mozaika Krzaku gorejącego.Widoczne są jego rozłożyste korzenie, mocny pień, a z zielonej korony krzewu wydobywają się obficie czerwono-złote języki ognia, które go jednak nie spalają. W Starym Testamencie Bóg objawił się Mojżeszowi na pustyni w gorejącym krzaku (Wj 3,2-4). To oczywisty symbol świętości Boga, żądającej czci i szacunku dla Niego. W dolnym polu mozaiki znajduje się duży łaciński napis: RUBUS ARDENS (Krzak gorejący).
Ostatnia mozaika w konsze przedstawia Krzyż ze znakami życia i śmierci. Jest ona skomponowana z kilku elementów. Symbolem Chrystusa jest krzyż, który ratuje od śmierci. Tę zaś symbolizuje czarny kruk na złotym polu. Kompozycyjną przeciwwagę dla kruka stanowią motyl z rozpostartymi skrzydłami na niebieskim tle oraz znajdujący się w dolnym polu mozaiki rozwinięty kwiat z białymi szeroko otwartymi kielichami. Zarówno motyl, jak i kwiat symbolizują zmartwychwstanie. Wymowa tej złożonej mozaiki jest następująca: życie ludzkie przez krzyż i śmierć zdąża do chwały zmartwychwstania. W dolnym prawym rogu widnieje podpis wykonawcy mozaik: Fra. Pieczonka SJ. Łaciński skrót Fra. oznacza brat, a tutaj, brat zakonny. Dwie litery SJ po nazwisku oznaczają jego przynależność do zakonu jezuitów (Societas Jesu).
Wspaniała w swym artystycznym wyrazie i głęboka teologicznie dekoracja konchy stanowi dojrzałą i zwartą całość, zapisaną w znakach symbolicznych. Z pewnością może być ona odczytywana na różne sposoby i przy zastosowaniu różnego klucza interpretacyjnego. Ten obrany przez nas jest tylko jednym z możliwych. Całościowa analiza tych mozaik pozwala uchwycić także związki zachodzące pomiędzy nimi. Śledząc ich usytuowanie, możemy określić ich rolę, funkcję oraz wzajemne relacje. Dzięki temu symbole nabierają pełniejszej wymowy, a ich treść zostaje ubogacona. Wspomnijmy chociażby rajskie Drzewo poznania, któremu odpowiada dokładnie po przeciwnej stronie konchy Krzew gorejący. Pierwsi Rodzice po zerwaniu owocu nie odkryli tajemnicy Boga. To Mojżesz w krzaku gorejącym poznał Boga w Jego świętości. W dwadzieścia dwie mozaiki z czterdziestu czterech wpisany jest symbol krzyża. Bogactwo symboliki i odwoływanie się niekiedy do zapomnianych już symboli, a równocześnie wykorzystanie symboli popularnych, jest wyrazem geniuszu artystycznego Jana Bukowskiego, a równocześnie wyjątkowej dojrzałości teologicznej tego artysty. Niezwykła różnorodność symboli przedstawiona na mozaikach wprowadza w tajemnicę wiary i odkrywa przed wierzącym bogactwo misterium Kościoła i Chrystusa.
