Bóg Ojciec i Jednorodzony Syn
W kaplicy Ducha Świętego – na ścianie północnej, na łuku apsydy ołtarzowej – znajduje się mozaika przedstawiająca Boga Ojca i Chrystusa. Zaprojektował ją brat zakonny, jezuita Jan Szczepański, a wykonał w roku 1932 brat Wojciech Pieczonka SJ. Ta mozaika oraz ołtarz Ducha Świętego, razem wzięte, przedstawiają Trzy Osoby Trójcy Świętej; dwie w sposób figuratywny, a trzecią w sposób symboliczny. Neobarokowy, stiukowy ołtarz wykonany został w latach 1920-21 według projektu Karola Hukana. Centrum ołtarza zajmuje złocono-srebrzysta Gloria z gołębicą symbolizującą Ducha Świętego, ukazaną w locie z szeroko rozpostartymi skrzydłami. Ołtarz z obu stron zamykają podwójne stiukowe kolumny imitujące lapis lazuli – niebieski kamień – z gzymsami, na których znajdują się putta – barokowe aniołki w postaci dzieci.
Mozaika ma kształt łuku i dobrze wypełnia przestrzeń powstałą pomiędzy niszą ołtarzową a sklepieniem kaplicy. Kształt mozaiki, nawiązujący do łuku tęczy, przywołuje biblijną ideę tęczy wokół tronu Bożego: Doznałem natychmiast zachwycenia: A oto w niebie stał tron i na tronie ktoś zasiadał. A Zasiadający był podobny z wyglądu do jaspisu i do krwawnika, a tęcza dokoła tronu – podobna z wyglądu do szmaragdu (Ap 4,2-3). Centrum mozaiki stanowią dwie męskie postacie zbliżone do siebie, majestatycznie usytuowane w dostojnej pozie siedząco-leżącej. Osoby te różnią się wyglądem, wiekiem, strojem i atrybutami, a odziane są w powłóczyste szaty. Jest to artystyczna wizja Boga Ojca i Jego Jednorodzonego Syna – Jezusa Chrystusa. Przedwieczny i Jego Syn zostali przedstawieni na tle złocistej kuli, przypominającej tarczę słoneczną, od której rozchodzą się regularne białe promienie, docierające aż do płynących po niebie białych kłębiastych obłoków. U początków świata wszechmoc Boga stworzyła obłoki, by były błogosławieństwem dla ziemi. To one chronią żyjące na niej byty przed prażącym słońcem oraz obdarzają je życiodajnym deszczem. W Biblii obłok jest świętym symbolem, siedzibą i widzialnym znakiem Bożej obecności: Tron mój na słupie z obłoku (Syr 24,4). Kłębiące się chmury są tajemniczym obrazem niewidzialnego nieba i Boskiego Majestatu, a w tym mozaikowym przedstawieniu są tłem służącym jakby do obramowania postaci Chrystusa i Boga Ojca.
Bóg Ojciec na omawianej przez nas mozaice ukazany jest jako sędziwy mężczyzna. Jest to nawiązanie do idei Przedwiecznego z księgi Daniela: Patrzyłem, aż postawiono trony, a Przedwieczny zajął miejsce. Szata Jego była biała jak śnieg, a włosy Jego głowy jakby z czystej wełny. Tron Jego był z ognistych płomieni, jego koła – płonący ogień (Dn 7,9). Twarz Boga Ojca ma szlachetne rysy, zaś On sam ma siwe włosy, wąsy i długą brodę. Jego głowę otacza równoboczny trójkątny nimb, przynależny w ikonografii chrześcijańskiej jedynie Bogu Ojcu. Prawą rękę trzyma uniesioną wysoko w geście błogosławieństwa. W lewej dłoni, wyłaniającej się spod szat, trzyma złociste berło – ozdobną krótką laskę będącą symbolem władzy monarszej. Było ono również znakiem prowadzenia, kierowania i karania. W biblijnej literaturze złote berło wyciągnięte nad człowiekiem było symbolem ocalenia od śmierci (Est 4,11). Przedwieczny ubrany jest w złocistą, układającą się w fałdy suknię. Na ramionach ma zarzucony purpurowy płaszcz o szafirowym podbiciu. W starożytności purpura uchodziła za najpiękniejszą i najwytworniejszą barwę, a purpurowy materiał był zastrzeżony dla władców. Purpura bowiem była uważana za kolor boski, królewski i święty. Była też symbolem życia, gdyż przypominała kolor życiodajnej krwi.
Jednorodzony Syn Boży – Jezus Chrystus, w artystycznym mozaikowym przedstawieniu, ukazany został w chwale na obłokach. Podobnie jak Bóg Ojciec również i On znajduje się w pozie siedząco-leżącej. Rysy Jego twarzy są bardzo podobne do twarzy Boga Ojca.
Zmartwychwstały Chrystus ma piękne oblicze i posturę przystojnego mężczyzny. Nosi wąsy i ma niewielką gęstą brodę w tym samym kolorze co włosy. Wokół Jego głowy widnieje kolista aureola z wpisanymi czterema kręgami, które są stylizacją równoramiennego krzyża. Lewą ręką obejmuje krzyż, który jest oparty na Jego ramieniu. Dzierżenie krzyża przez Syna podkreśla symboliczne przenikanie Jego męki w boską sferę.
W figuralnym przedstawieniu na mozaice Chrystus zachował znamiona męki, bowiem na zewnętrznej stronie dłoni widzimy ranę po wbitym gwoździu – pozostałość po męczeńskiej śmierci krzyżowej. Prawą rękę Jezus ma położoną na symbolu globu ziemskiego – na królewskim jabłku. Ta niebieska kula z szerokim złocistym pasem widocznym na linii równika i z krzyżem na wierzchołku jest symbolem świata i stanowi starodawne godło władzy królewskiej. Jezus Chrystus ubrany jest w złocistą suknię, a przez lewe ramię ma przerzucony purpurowy płaszcz o seledynowym podbiciu, którego brzegi są odwinięte. Boskość Jezusa ukryta jest w Jego ludzkiej naturze. Jeden z Ojców Kościoła, Klemens Rzymski, wielbi Chrystusa jako berło majestatu Bożego, zaś św. Hipolit uważa Kościół za szatę Chrystusa, która wciąż się rozrasta.
Symbolika kolorów jest bardzo znacząca w tej mozaice. Złoto-żółty kolor szaty wyraża majestat i boskość, wskazuje na wieczne światło, chwałę, najwyższą godność i potęgę. Ten kolor jest też symbolem nieba, a zatem złote tło mozaiki wskazuje na światłość, w której Bóg mieszka ze swymi świętymi. Purpura wyraża królewskość, a zieleń życie i nadzieję. Zieleń to także symbol celu kosmosu i jego dopełnionych dziejów. Szafir symbolizuje potęgę, ale także wyraża niebo i kosmos. Zarówno Bóg Ojciec, jak i Syn odziani są w suknie tego samego złocistego koloru, wyrażającego ich Boskość. Ich purpurowe płaszcze, różnią się tylko innym kolorem podbicia. Bóg Ojciec ma szafirowe (ciemno-niebieskie) podbicie wierzchniej szaty, zaś Syn zielone.
Omawiana przez nas mozaika przedstawia Boga Ojca i Syna Bożego dzielących się władzą i wspólnie ją sprawujących. Wyrażają to trzymane przez Nich atrybuty monarsze. To co jeden monarcha dzierży w swych dłoniach – berło i jabłko – zostało podzielone. Ojciec trzyma berło, a Syn królewskie jabłko. W ten sposób razem kierują losami świata. W ukazanej wizji chwały Bóg Ojciec i Syn podtrzymują świat i kosmos, a czynią to z miłością w akcie stwórczym i odkupieńczym. Te akty są wyrażone w geście błogosławieństwa – akt stwórczy – i w symbolu krzyża – akt zbawczy. Boskie błogosławieństwo, zarówno to stwórcze, jak i odkupieńcze, wyrażone chwałą krzyża, spotykają się tu razem.
Ojciec i Syn kierują swoje spojrzenia w tę samą stronę. Wyrażają przez to ich wspólny zamiar posłania Ducha Świętego, aby uświęcił świat stworzony i odkupiony. W kaplicy umieszczony jest napis: Qui a Patre Filioque procedit (który od Ojca i Syna pochodzi). Wskazuje on na wspólne działanie Ojca i Syna, czyli na posłanie Ducha Świętego, który ma zstąpić na ziemię i przemienić jej oblicze. Gdy (…) przyjdzie Pocieszyciel, którego Ja wam poślę od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi, On będzie świadczył o Mnie (J 15,26). Gdy zaś przyjdzie On, Duch Prawdy, doprowadzi was do całej prawdy. Bo nie będzie mówił od siebie, ale powie wszystko, cokolwiek usłyszy, i oznajmi wam rzeczy przyszłe. On Mnie otoczy chwałą, ponieważ z mojego weźmie i wam objawi. Wszystko, co ma Ojciec, jest moje. Dlatego powiedziałem, że z mojego weźmie i wam objawi (J 16,13-15).
Program ikonograficzny tej mozaiki wpisuje się w wystrój dekoracyjny kaplicy Ducha Świętego. Poszczególne elementy wystroju kaplicy tworzą zwartą teologiczną jedność. Modlący się w kaplicy uczestniczy w całym przesłaniu wyrażonym w symbolach i figurach przedstawionych na mozaikach i w ołtarzu. Uczestniczy równocześnie w życiu Bożym, które wyraża się przede wszystkim w tajemnicy Trzech Osób Boskich. Ta tajemnica, dla człowieka niewyrażalna, jest tutaj objawiona przekazem artystycznym. Sztuka, będąc jednak dziełem człowieka, jest ograniczona i stanowi jedynie niedoskonały sposób wyrażenia misterium Boga. Chrześcijanin powinien zatem oczyma wiary wnikać w to misterium, a sercem dopełniać to, czego brakuje artystycznemu wyrażeniu.
