Ceramiczna dekoracja – azulejos
Szczyt fasady jezuickiej świątyni ma dziesięć półkolistych okienek w obramieniach ciosanych w kamieniu, pod którymi umieszczono emaliowane kafelki porcelanowe z religijnymi symbolami. Każda z dziesięciu kompozycji, wykonanych wg projektu Franciszka Mączyńskiego w 1911 r., składa się z 25 płytek. Patrząc na fasadę, od góry do dołu widzimy: najwyżej Chrystogram XP, niżej dwie greckie litery Alfa i Omega, pod nimi w jednej linii trzy kompozycje przedstawiające kłosy pszenicy, Baranka Wielkanocnego, winne grono, a jeszcze niżej cztery symbole Ewangelistów.
Architekt w celu ozdobienia fasady użył nie tylko mozaik, ale wykorzystał również technikę zdobnej ceramiki. Zaprojektował on symbole zaczerpnięte z Ewangelii oraz zdobne liternictwo. W ten sposób nawiązał do stylu dekoracyjnego, używającego kolorowych ceramicznych okładzin, zwanych z hiszpańska azulejos (hiszp. azul – błękitny). Nazwa pochodzi stąd, że początkowo malowano je w Hiszpanii tylko na niebiesko. Później nazwą tą określano również portugalskie flizy ceramiczne. W Hiszpanii do architektury azulejos wprowadzili Arabowie, używając ich do dekoracji np. pałaców w Alhambrze. Począwszy od XIV w., wyrabiano je w Hiszpanii, a od XVIII w. słynnym ośrodkiem produkcji azulejos była Sewilla, zwłaszcza jej przedmieście Trina, gdzie powstawały płytki ceramiczne o klasycznym wymiarze od 13 do 15 cm. Dekorowano nimi fasady kościołów, obramowania okienne, cokoły i inne detale architektoniczne. Chociaż Hiszpania była głównym producentem azulejos, to jednak przyjęły się one na większą skalę w Portugalii. Tam dekorowano nimi całe elewacje, jak np. fasadę katedry w Coimbrze z XVI w. czy fasadę klasztoru św. Ildefonsa w Porto z XVIII wieku. Mączyński oglądał ten typ zdobnictwa, odwiedzając Hiszpanię.
Dekoracja ceramiczna na zewnątrz jezuickiej bazyliki odznacza się barwną gamą kolorów – od żółtego, przez niebieski, czerwony, zielony, biały i złoty. Jest ona niezwykle urokliwa i skomponowana w kolorach pastelowych.
Chrystogram (gr. chrismon)na fasadzie świątyni umieszczony pod półkolistym okienkiem dominuje nad całością dekoracji, tworząc jakby wierzchołek zdobnego piramidalnego szczytu. Składa się z dwóch pierwszych greckich liter tytułu Chrystus – XP. W 1. połowie II w. chrześcijanie zaczęli używać tego znaku jako skróconej formy zapisu słowa Chrystus. Chrystogram ma formę greckiej litery P (rho) skrzyżowanej pośrodku z literą X (chi). Ten symbol wykorzystywano w sztuce i w życiu. Znakowano nim drzwi domów, dokumenty i przedmioty codziennego użytku, dając w ten sposób świadectwo wiary w moc Chrystusa. Ten znak na szczycie fasady zachował klasyczną formę i został wkomponowany w owalną niebieską płaszczyznę, od której rozchodzą się promienie złoto-ceglasto-niebieskie. Tło jest białe. Dzięki temu symbol jest wyraźny i oznajmia, do kogo należy to święte miejsce modlitwy.
Poniżej Chrystogramu znajdują się dwa półkoliste okna, a pod nimi są rozłożone symetrycznie dwie barwne ceramiczne płaszczyzny z greckimi literami Alfa i Omega, które są określeniamiprzestrzeni i czasu. Na początku Księgi Rodzaju Bóg ukazuje się jako ten, który obejmuje cały wszechświat, stwarzając przestrzeń i czas. Ten, który zwiera w sobie początek i koniec jest pełnią istnienia. W Apokalipsie (1,8) Pan i Bóg nazywa siebie Alfą i Omegą. Te dwie litery alfabetu greckiego, pierwsza i ostatnia, stają się symbolem panowania, które obejmuje wszystko i o wszystkim stanowi. To symbol Boga – praprzyczyny i ostatecznego celu wszechrzeczy. Na frontonie świątyni każda z liter została wkomponowana w trzy białe, stykające się z sobą kręgi. Alfa makolor niebieskozielony,zaśomega jest w barwach złotawo-ceglanych.
Poniżej greckich liter widzimy trzy okna, a pod jednym z nich snop zboża – pszenicy -symbol życia, rozwoju, zmartwychwstania i Eucharystii. W nauczaniu Jezusa ziarno pszenicy jest symbolem nowego życia. Wzrastanie ziarna staje się też obrazem wzrostu królestwa Bożego. Związek pomiędzy ziarnem pszenicznym a sakramentalnym pokarmem jest oczywisty; kłosy stanowią czytelną aluzję do Eucharystii. Snop pszenicy zawiera ziarna, z których otrzymuje się mąkę potrzebną do sporządzania hostii. Także całe życie ludzkie podobne jest do ziarna wrzuconego w ziemię. Snop zboża, zdobiący fronton świątyni, został przedstawiony na tle dwóch białych kręgów. Jest postawiony i lekko rozchyla się u góry, ma dorodne długie kłosy, a u podstawy jest związany seledynowo-niebieską wstęgą.
Obok snopa przedstawiono Baranka Paschalnego. Miał on szczególne znaczenie w tradycji żydowskiej: jego krwią znaczono odrzwia i progi domostw, miała ona chronić przed aniołem śmierci, a mięso baranka spożywano co roku na pamiątkę Paschy. W chrześcijaństwie Baranek Paschalny jest Barankiem Bożym; to sam Jezus złożony w ofierze za grzechy. Tak właśnie nazywa Jezusa Jan Chrzciciel: Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata (J 1,29), a Apokalipsa św. Jana mówi o Baranku, który poniósł za nas śmierć i zasiada na tronie w niebie jako zwycięzca (Ap 5,6-14). Motyw Baranka na szczycie frontonu świątyni jest niezwykle ekspresywny. Biały baranek stoi na górze na tle błękitnego nieba, a jego głowę otacza aureola. Dzierży on zwycięski sztandar, którego drzewce zakończone jest krzyżem.
Obok Baranka, usytuowanego w centrum, widnieje winne grono, które od starożytności symbolizowało życie. W Biblii winnica jest obrazem Narodu Wybranego: Winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela (Iz 5,7). Jezus w noc przed śmiercią powiedział o sobie: Ja jestem prawdziwym krzewem winnym, a Ojciec mój jest Tym, który go uprawia (J 15,1). Cyryl Jerozolimski nauczał: Kto trwa w wierze, ten stanie się gałązką o licznych winogronach. I jak winne grona są wyciskane w tłoczni, tak Zbawiciel przelał za nas na krzyżu swą krew. Winne grono na płytce ceramicznej jest dorodne i bardzo barwne. Jego owoce mają kolor: różowy, czerwony i zielony, zaś liście są w brązowo-złotych barwach jesiennych z lekką domieszką zieleni. Winne grono wkomponowane zostało w krąg zarysowany na białej płaszczyźnie.
Ostatnimi kompozycjami na szczycie frontonu są symbole Ewangelistów. Przypominają one, że w Kościele Chrystus jest obecny nie tylko w Eucharystii, ale także w Ewangelii. Ikonografia tych symboli jest niezwykle urokliwa, na każdym z nich widnieje także imię Ewangelisty.
Symbolika Ewangelistów została zaczerpnięta z księgi Ezechiela (1,5-14) oraz z Apokalipsy (4,6 nn). Cztery istoty żyjące wyrażają szczególny typ siły. W lwie jest ona potężna, ognista i nieujarzmiona, w wole odporna i wytrwała. W orle wyraża się w ostrości wzroku, w osiąganiu wysokości i szybkości lotu. Człowiek zaś jako istota obdarzona duszą cieszy się siłami inteligencji i rozważnej woli. W ewangeliarzu z XIV w. czytamy: Te cztery istoty żywe są symbolami Chrystusa. Jest człowiekiem, bo się urodził, wołem, bo umarł złożony w ofierze; lwem, bo powstał, a orłem, bo wzniósł się do nieba.
Przyjęło się łączenie poszczególnych ewangelistów z symbolami tych istot w oparciu o treść początkowych wersetów Ewangelii. Spotykamy się z tym po raz pierwszy u św. Hieronima. I tak: człowiek (ze skrzydłami) jest symbolem św. Mateusza, którego Ewangelia rozpoczyna się rodowodem Jezusa i obszernym opisem okoliczności narodzenia Zbawiciela. Mateusz ze wszystkich Ewangelistów jest najbardziej zainteresowany przodkami Jezusa i Jego człowieczeństwem, stąd jego symbolem jest człowiek. W naszej dekoracji świątynnej fasady człowiek o rozpostartych skrzydłach unosi się nad miastem, a za nim, w tle widać domostwa. Ma on ręce uniesione w geście oranta.
Lew jest symbolem św. Marka, który we wstępie swej Ewangelii ukazuje Jana Chrzciciela jako głos wołający na pustyni, gdzie zwykle przebywają lwy: Przygotujcie drogę Panu. Król zwierząt zachwyca siłą, majestatycznym sposobem poruszania się, budzącym grozę ryczeniem. Od starożytności chrześcijańskiej ryczące lwy były dla wierzących symbolem głosu Chrystusa, wzywającego umarłych do powstania. W naszej dekoracji lew ma bujną grzywę, silne łapy, jest koloru złotożółtego. Nad nim widnieje napis wskazujący imię odpowiadającego mu Ewangelisty.
Wół jest symbolem św. Łukasza, gdyż jego Ewangelię rozpoczyna rozdział o Zachariaszu, który jako kapłan składał przepisane ofiary również ze zwierząt. Podobnie jak one nasz Zbawiciel został złożony w ofierze. Dekoracja ceramiczna ukazuje wołu w galopie, w pozie frontalnej, w białych barwach, z wyeksponowanym dużym pyskiem i mocnymi rogami. Pod nim widnieje czerwony napis z imieniem Ewangelisty Łukasza.
Orzeł jest symbolem św. Jana, który, mówiąc o Chrystusie – Przedwiecznym Słowie – wzniósł się ponad rzeczywistość ziemską. Orzeł jest symbolem Boskiej mądrości i dlatego jako atrybut św. Jana został przedstawiony z rozpostartymi skrzydłami. Na niebiesko-seledynowym tle widnieje piękny biały orzeł, który stoi i dumnie patrzy w dal. Jego głowę otacza złocista aureola, zaś nad lewym skrzydłem umieszczono imię autora czwartej Ewangelii.
Jeszcze jedną barwną płaszczyzną ceramiczną jest przedstawienie symbolu Fides (łac. wiara) na zewnętrznej ścianie kaplicy adoracyjnej. Tworzą go złocisty kielich, biała Hostia z równoramiennym krzyżem oraz dwa papieskie klucze, jeden srebrnobiały, a drugi szaro-złoty. Te elementy są umieszczone razem w przenikających się jakby trzech niebieskich kroplach. Tworzą one razem kształt liścia koniczyny. Z ich obrzeża rozchodzą się czerwone języki promieni, a u podstawy kompozycji widnieje napis Fides, wkomponowany na przewieszce kluczy.
Bazylika jezuicka to szczególne miejsce w królewskim grodzie Krakowie, gdzie Bóg jest czczony i chwalony z całego serca we wspólnocie wiary. Dobrze się stało, że kiedyś czciciele Serca Bożego nie szczędzili datków na jej powstanie, a jezuici zadbali o piękno tego miejsca, wybierając do współpracy najzdolniejszego architekta i wielkiej klasy artystów.
