Ołtarz główny w Bazylice Serca Jezusa w Krakowie

By Published On: 6 listopada 2014Categories: Architektura1150 words6,4 min read

Projektodawcą Bazyliki był utalentowany młody polski architekt Franciszek Mączyński (1874-1947). Kiedy w 1907 r. ojcowie jezuici zlecili mu prace nad projektem świątyni, miał zaledwie 33 lata. Wykonał aż trzy projekty (secesyjny, neoromańsko-neogotycko-neobarokowy i postsecesyjny) i jak napisał ks. J.L. Kontkowski SJ, w książce pt.: Jezuicki Kościół Serca Jezusa w Krakowie, ten trzeci okazał się najbardziej spójny w rzucie i zwarty w bryle, i najbardziej malowniczy. To właśnie ten projekt został przyjęty i przeznaczony do realizacji.

      W roku 1914 Mączyński zaprojektował do tej świątyni również ołtarz główny; nawiązuje on stylem do włoskiego neorenesansu.

      W pierwszej połowie 1915 r. brat Jan Krzysik SJ zrobił żelazny szkielet do mającego powstać stiukowego ołtarza. Natomiast dekorację do niego zaprojektował i wykonał słynny artysta rzeźbiarz Karol Hukan (1888-1958). Prace nad tym ołtarzem trwały od 1915 do 1920 roku. W Krakowie nie spotkamy takiej architektury ołtarzowej w żadnym innym kościele i śmiało można powiedzieć, że jest ona dziełem unikatowym. Szesnaście marmurowych kolumn z włoskiego marmuru (sprowadzonego z Werony w 1917 r. za pośrednictwem wiedeńskiej firmy Andrea Francini) unosi stiukowy architraw, który otacza ołtarz. Na tym architrawie wspiera się koncha (tj. sklepienie absydy w kształcie ćwiartki kuli), pokryta na zewnątrz stiukiem. Jej wnętrze (również stiukowe) zdobią 44 kasetony, w których umieszczono wspaniałe mozaiki. Swym programem ikonograficznym nawiązują one do symboliki starochrześcijańskiej sztuki sakralnej, a przede wszystkim odnoszą się do osoby Chrystusa Pana (monogram), do Jego męki (krzyż, prześcieradło, gwoździe, dwie zielone palmy – symbol męczeństwa, wieniec – symbol zwycięstwa, gorejące Serce Jezusa spowite cierniową koroną). Konchę zdobią też mozaiki odnoszące się do sakramentu Eucharystii (Hostia, kielich ofiarny, kłosy pszeniczne, winne grona, monstrancja). Są też mozaiki, które mówią o świętości i trwałości Kościoła (klucze Piotrowe, łódź z żaglem, a nawet ziemskie oraz niebieskie Jeruzalem). Wystrój ikonograficzny konchy nawiązuje też do symboliki biblijnej, zaczerpniętej ze Starego Testamentu (baranek paschalny, krzak gorejący, wieża Dawidowa, drzewo rajskie, tron Boży, ręka błogosławiąca) i również Nowego Testamentu (leżąca na pulpicie i otoczona sześcioma świecami otwarta księga Ewangelii). Prawdę o Trójcy Świętej wyrażają: świecznik trójramienny, trójkąt oraz trzy splecione pierścienie. Elementami dekoracji konchy są także symbole wyrażające oddawanie Bogu czci (np. kadzielnica) oraz symbol związany z kultem maryjnym (monogram Mater – Matka). Są też mozaiki, które swą inspirację teologiczną czerpią ze wzorów sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyńskiej. Należą do nich: fontanna, gołębie, orzeł, gryf (pół lwa, pół orła – symbol Jezusa Chrystusa), kotwica, pelikan, paw, pajęczyna, motyl, klepsydra, gwiazdy, słońce, księżyc. W mozaikach zdobiących konchę znajdziemy też przedstawienia sześciu głów aniołów, radośnie śpiewających hymn Gloria. Niektóre z mozaik są kompozycyjnie proste, a ich znaczenie jest łatwe do odczytania; inne zaś są złożone, a ich przesłanie teologiczne wyraża szereg elementów. Na przykład monogram Maryi jest symbolem bardzo prostym, tymczasem mozaika przedstawiająca źródło życia, jest kompozycyjnie złożona, (do wyrażenia jej przesłania teologicznego użyto szereg elementów, jak: fontanna, gołębie, drzewo życia na tle krzyża).

      Patrząc na ołtarz, widzimy w czaszy konchy 44 mozaiki, ułożone w czterech rzędach (po 11 kasetonów w każdym rzędzie). Kształty kasetonów wydłużają się (przechodzą z kwadratów w prostokąty) w miarę „zbliżania się” do szczytu konchy. Szczyt konchy wieńczy półkoliste pole, w którym symbolicznie (w postaci gołębicy) został ukazany Duch Święty rozdający siedem darów (dar rozumu, mądrości, dobrej rady, męstwa, umiejętności, pobożności i bojaźni Bożej); jest to 45. mozaika w tym zespole dekoracyjnym i jedyna umieszczona nie w kasetonie.

      Wszystkie mozaiki zdobiące konchę, znajdujące się wewnątrz eksedry ołtarza głównego, zostały wykonane przez brata Wojciecha Pieczonkę SJ (1866-1949) w latach 1918-1919. Zaprojektował je profesor krakowskiej Szkoły Przemysłu Artystycznego – Jan Bukowski (1873-1943). Wcześniej odrzucono projekt Bogdana Tretera (1886-1945) – malarza i absolwenta krakowskiej ASP. W listopadzie 1918 r. pisano na łamach Posłańca Serca Jezusowego: Wielki ołtarz jest w robocie; już większość obrazów mozaikowych w muszli przykrywającej ołtarz założono. Natomiast w księdze rachunkowej kościoła pod datą 26 XII 1919 r. znajduje się adnotacja o wypłaceniu Bukowskiemu 8.500 koron za wykonanie projektu do mozaik przeznaczonych do dekoracji konchy.

      Całość wielkiego ołtarza jest majestatyczna. Na zewnątrz zdobią konchę zaprojektowane przez K. Hukana płaskorzeźby w medalionach, ukazujące Baranka Bożego, spoczywającego na zamkniętej księdze z siedmioma pieczęciami, oraz cztery symbole Ewangelistów: św. Mateusza (twarz człowieka), św. Marka (lew), św. Łukasza (wół), św. Jana (orzeł). Pierwotnie płaskorzeźby miały być odlane w brązie. We wrześniu 1917 r. architekt F. Mączyński i o. J. Tuszowski SJ zamierzali powierzyć wykonanie plakiet płaskorzeźb (oraz kapiteli, zaprojektowanych także przez Hukana) firmie Piotra Seipa. Nie doszło to jednak do skutku. Konchę zdobią obecnie płaskorzeźby, które są gipsaturą pobrązowioną. Wykonał je, jak i kapitele, Michał Rychlewicz (pracował nad nimi od września 1918 do lutego 1919 r.). Na wspaniałym architrawie, ciągnącym się po obu stronach wielkiego ołtarza, wspartym na szesnastu kolumnach ozdobionych kapitelami, znajdują się białe stiukowe posągi świętych: (patrząc od lewej strony): Andrzeja Boboli, Ignacego Loyoli, Franciszka Ksawerego i Stanisława Kostki. Rzeźby te wykonał K. Hukan w latach 1921-1923. Figury Serca Jezusa, znajdującej się obecnie na tabernakulum, nie projektował K. Hukan. Jest ona włoskim wyrobem gipsowym, umieszczonym w ołtarzu w roku 1935; nie przedstawia wartości artystycznej, ale swą kolorystyką i kształtem dobrze współbrzmi z figurami stojącymi na architrawie. Wcześniej na tabernakulum znajdowała się polichromowana figura Serca Jezusa (pochodząca z kaplicy domu zakonnego). Jednak nie pasowała ona do wystroju ołtarza ani kolorystyką, ani kształtem. W projekcie Mączyńskiego na tabernakulum miał się znajdować tylko krzyż, (aby nie dublować wizerunku Jezusa, dobrze widocznego na znajdującym się w prezbiterium fryzie mozaikowym).

      W kolejnych artykułach omówię szczegółowo ikonografię mozaikową wnętrza konchy. Wskażę na jej głębokie przesłanie teologiczne, które jest związane ze sprawowaniem Eucharystii.

UDOSTĘPNIJ