Ordery Stolicy Apostolskiej

Starożytność bez orderu, ale z odznaczeniami

W kulturze greckiej i rzymskiej nie istniały ordery, były jednak nagrody. I tak, na cześć zasłużonego greckiego obywatela wygłaszano mowę pochwalną lub stawiano pomnik. W Rzymie nagradzano różnie; wszystko zależało od pozycji społecznej nagradzanego i od czynu, jakiego dokonał. Za zwycięstwo militarne o niedużym znaczeniu dowódcę odznaczano Wieńcem z gałązek mirtowych. Najwyższym odznaczeniem był Wieniec triumfalny przyznawany za znaczące zwycięstwo w wojnie. Zgodę na to odznaczenie wyrażał Senat, a uhonorowanemu pozwalano na triumfalny wjazd do Rzymu. W dowód uznania zasług militarnych wielkiemu zwycięzcy budowano łuk triumfalny. Najbardziej cenioną przez Rzymian nagrodą był jednak wieniec spleciony z gałązek dębowych, zwany Wieńcem obywatelskim, przyznawany za ocalenie życia współobywatela.

Okres nowożytny z orderem

Na powstanie orderów miały wpływ bardzo popularne średniowieczne zakony rycerskie o charakterze militarno-religijnym, które powstały dla obrony wiary i chrystianizacji ludów. Większość zakonów rycerskich powstała w okresie wypraw krzyżowych, by zapewnić należytą opiekę pielgrzymom przybyłym do Jerozolimy. Także różnego rodzaju związki, stowarzyszenia, bractwa, szpitale, przytułki, organizacje rzemiosła wojennego itd. miały wpływ na kształtowanie się orderów. Rycerze średniowiecznych zakonów na swych zbrojach i płaszczach umieszczali określone emblematy wyróżniające ich, np. godła rodowe, ale przede wszystkim posiadali symbole określające ich przynależność do danej wspólnoty zakonnej lub rycerskiej.
Zanim ordery stały się symbolem wyróżnienia za zasługi, wpierw były oznakami przynależności do zakonów rycerskich. Na płaszczach rycerzy widniały wyhaftowane symbole zakonne. Pierwsi uhonorowani orderami wywodzili się z takich właśnie zakonów (templariusze, joannici, kawalerowie maltańscy, Krzyżacy, bożogrobowcy, Rycerze Teutońscy itd.). Elementem podstawowym orderu był krzyż. Oznaki wykonane były ze szlachetnych kruszców, emaliowane, nierzadko wysadzane drogimi kamieniami. Zawieszano je na łańcuchach, wstęgach i noszono na szyi lub przewieszano przez ramię. Przełożeni zakonów, a potem panujący władcy ustanawiali ordery i nagradzali nimi według zasług. Nadawano prawa szlacheckie, jeśli odznaczeni ich nie posiadali, i w ten sposób odznaczeni tworzyli grono kawalerów (czasem też dam) danego orderu. Do dnia dzisiejszego niektóre ordery zachowały charakter rycerski i zakonny.

Dewiza orderowa i jego funkcja

Do starej tradycji należy umieszczanie na insygniach orderowych dewiz, nierozerwalnie związanych z danym wyróżnieniem, by wspomnieć polski order w dawnej Rzeczypospolitej: Order Świętego Stanisława Praemiando incitat (Nagradzając zachęcasz, lub duński Order Słonia Magnanimi pretium – Nagroda wielkodusznemu). Niektóre ordery posiadają inskrypcje pisane po łacinie lub grecku, wyrażające dewizę orderu. Ordery zawsze obligowały uhonorowanego do wiernego przestrzegania zasad zawartych w dewizach orderowych. Z orderem związane były też specjalne ceremonialne stroje orderowe, np. płaszcze rycerskie i mundury. Pojawiły się one w średniowieczu i z czasem weszły do tradycji. Ich wzór zapisano w niektórych statutach orderowych. Ordery papieskie i brytyjskie do dziś zachowały specjalne stroje orderowe. Order był i jest w dyplomacji kościelnej i świeckiej zręczną formą zjednywania możnych tego świata, wyrazem podkreślenia zasług, a jednocześnie formą rewanżu. Ordery są także świadectwem historii i reliktami przeszłości, bowiem czasem nie istnieją już państwa ani władcy, którzy je przyznawali. Niektóre z orderów przez nich ustanowione istnieją nadal, sprawiając zaszczyt uhonorowanym.

Coś więcej niż dzieło sztuki

Ordery są też wspaniałymi dziełami sztuki jubilerskiej i rzemieślniczej często treści religijnej, wyrażającymi ducha patriotyzmu i uczucia. Składają się z dwóch podstawowych części: orderu i zapinki, czasami też z przewieszki pod orderem (np. Order Świętego Jerzego). Ordery chrześcijańskie są zdobione barwnymi godłami o symbolice religijnej i rycerskiej. Krzyż o kształcie greckim lub łacińskim jest najbardziej rozpowszechnioną ich formą. Często pośrodku krzyża (w wieńcu) występują medaliony z sylwetkami świętych patronów. Przestrzeń między ramionami krzyża nierzadko wypełniają motywy roślinne lub zwierzęce (lilie, lwy, orły, główki serafinów).
Najstarszymi w świecie są ordery rycerskie, które do dziś zachowały charakter religijny. Stosowany tytuł „kawalera orderu” był dawniej jednoznaczny z terminem rycerz, dzisiaj używa się tego terminu dla osoby odznaczonej orderem.

Watykańskie ordery i ich geneza

Ordery Stolicy Apostolskiej mają swą genezę w średniowiecznych oznaczeniach zakonów rycerskich, czyli w emblematach. Dawne emblematy zakonno-rycerskie z biegiem czasu zmieniały swój charakter na symbol wyróżnienia. Papieskie ordery rycerskie należą do najstarszych w Europie. To właśnie z odznak, emblematów metalowych noszonych na zbroi i z tekstylnych znaków na płaszczu rycersko-zakonnym powstały ordery papieskie. Stały za tym decyzje papieży, którzy mocą swoich dokumentów (bulli, brewe) ustanawiali ordery i na przestrzeni wieków je modyfikowali i przekształcali. Decydujący był czas po wyprawach krzyżowych i rekonkwiście. Wówczas zakony rycerskie o charakterze militarno-religijnym straciły na znaczeniu. Również rewolucja francuska podcięła religijność leżącą u źródła tych formacji. W takim klimacie szybko zachodzących zmian w świecie i w Kościele podjęto reformę odznaczeń papieskich. Nowożytne ordery papieskie mają charakter wyłącznie honorowy. Nadano im odpowiednie statuty i opracowano kryteria ich przyznawania. Wymóg religijności kandydata jest bardzo ważny, a nawet wyeksponowany. U osób wierzących nagradza się szczególne zasługi na rzecz wspólnoty Kościoła. Nie oznacza to jednak, aby osoba innego wyznania nie mogła być nagrodzona przynajmniej niektórymi papieskimi odznaczeniami. Tak się zdarzało w historii i zdarza obecnie. W XIX wieku utrwaliło się pięć nowożytnych orderów papieskich.

Oto ich prezentacja:

Najwyższy Order Chrystusa (Ordine Supremo del Cristo), jest Najważniejszym i najstarszym orderem rycerskim Stolicy Apostolskiej. W 1319 roku w Portugalii został założony zakon Chrystusowy z byłych templariuszy. Zakonnicy nosili biały strój i posiadali regułę cysterską. Jego znakiem był srebrny krzyż łaciński umieszczony na czerwonym krzyżu świątynnym. Zakon został zatwierdzony przez papieża Jana XXII w 1319 roku. W roku 1551 król portugalski Jan III podporządkował zakon Koronie Portugalskiej. Tymczasem papieże mianowali kawalerów tego zakonu, tworząc w ten sposób jego niezależną gałąź o charakterze honorowym. W1905 roku Pius X, wydając brewe Multum ad excitandos, ostatecznie uporządkował odznaczenie i uczynił je najważniejszym z papieskich, nadając mu tytuł „Najwyższe odznaczenie”. Jest to order jednoklasowy. Ma dwie formy, tj. Wielką Komandorię z Gwiazdą na czerwonej wstędze lub Łańcuch Orderowy. Od 1966 roku, decyzją papieża Pawła VI, zarezerwowany jest wyłącznie dla katolickich monarchów i prezydentów. Przyznaje się go za szczególne zasługi dla Stolicy Apostolskiej.

Order Złotej Ostrogi, zwany też Orderem Złotej Milicji (Ordine della Milizia Aurata o dello Sperone d’Oro), zajmuje drugie co do ważności miejsce pośród papieskich orderów. Jego historia sięga XIV wieku. Krzyż komandorski z gwiazdą nosiła osoba tytułowana kawalerem. Mógł go otrzymać tylko ten, kto miał tytuł hrabiego palatyńskiego. Po reformie z 1841 r. stał się orderem dwuklasowym, w których to klasach obowiązywał limit kawalerów: 300 osób w klasie pierwszej, a 150 komandorów w klasie drugiej. W 1905 roku papież Pius X odnowił order, tworząc dwa odrębne ordery. Order Złotej Ostrogi zajął drugie miejsce w hierarchii odznaczeń watykańskich i jest nadawany tylko szefom rządu. Drugi z nich: Order Świętego Sylwestra został umieszczony jako ostatni (piąty) wśród watykańskich odznaczeń. Obecnie Order Złotej Ostrogi ma jedną klasę kawalerów, których nie może być więcej niż 100. Krzyż orderu jest zawieszony na zawieszce przedstawiającej trofea wojenne, a do jego noszenia używa się ozdobnego, złotego łańcucha zamiast wstęgi.

Order Piano – zwany także Orderem Piusa IX (Ordine Piano). Ustanowiony został przez papieża Piusa IV w 1560 roku i zreformowany przez Piusa IX dnia 17 czerwca 1847 roku. Jest trzecim co do ważności w orderach papieskich. Posiada formę ośmiopramiennej gwiazdy. Do 1939 roku przyznawany był osobom pochodzenia szlacheckiego. Uhonorowany tym orderem nieszlachcic równocześnie otrzymywał szlachectwo. Order w formie gwiazdy podkreślał, że kawalerem mógł zostać również niekatolik. Przyznawany za zasługi dla Kościoła. W 1939 roku papież Pius XII ustanowił złoty łańcuch dla Kawalerów Wielkiego Krzyża i zniósł możliwość uzyskiwania szlachectwa przy jego nadaniu.
Obecnie jest on przyznawany wszystkim monarchom i głowom państw, odbywającym oficjalną wizytę w Watykanie. Wstęga orderu ma kolor błękitny z dwoma czerwonymi pasami na brzegach. W uroczystościach kawalerów orderu obowiązuje błękitny uniform.

Order Świętego Grzegorza Wielkiego (Ordine di San Gregorio Magno). Czwarty z orderów papieskich został ustanowiony przez papieża Grzegorza XVI dnia 1 września 1831 roku. Początkowo był to order czteroklasowy, honorujący tak obywateli Państwa Kościelnego, jak i cudzoziemców bez względu na ich pochodzenie społeczne, sprawowane urzędy lub godności, za zasługi i zaangażowanie dla Kościoła katolickiego. Po reformie w 1843 roku order jest trzyklasowy, a wszyscy członkowie zostali podzieleni na dwie grupy w zależności od zasług: cywilnych lub wojskowych. Ma to swoje odbicie w wyglądzie odznaczeń. W klasie cywilnej krzyż zawieszony jest na złotym wieńcu z liści dębu, a w klasie wojskowej zawieszony jest na zawieszce ze złotymi trofeami wojskowymi. Wstęga orderu ma kolor czerwony z żółtymi pasami biegnącymi po obu jej brzegach. Uroczysty uniform jest barwy zielonej. Kawalerowi orderu przysługuje prawo do noszenia: zdobnego stroju, kapelusza, wstęgi, szpady. Dewizą orderu jest sentencja: Pro Deo et Principe (Za Boga i Władcę). Nazwa orderu związana jest z osobą papieża Grzegorza I (590-604), któremu nadano przydomek „Wielki”. Dnia 26 października 2007 r. we Lwowie w imieniu Benedykta XVI abp metropolita Marian Jaworski uhonorował nim prof. Ryszarda Brykowskiego, historyka sztuki z Instytutu Sztuki PAN, za ratowanie zabytków sakralnych na Ukrainie.

Order Świętego Sylwestra (Ordine di San Silvestro Papa). Ustanowiło go brewe papieża Grzegorza XVI (31 X 1841 roku) dla uczczenia papieża Sylwestra I. W latach 1841-1905 order ten był połączony z Orderem Złotej Ostrogi. Po 1905 roku istnieje jako samodzielny order, będąc piątym w hierarchii. Otrzymując order, otrzymuje się automatycznie członkostwo w Zakonie Rycerzy Świętego Sylwestra. Order przyznawany jest za wybitne zasługi na rzecz Pontyfikatu oraz za wielkie osiągnięcia na polu nauki i sztuki. Mogą go otrzymać świeccy katolicy oraz niekatolicy (chrześcijanie, np. protestanci, prawosławni, a także niechrześcijanie). Odznaka orderowa ma postać złotego emaliowanego krzyża maltańskiego. Na awersie widnieje wizerunek św. Sylwestra papieża, a na rewersie napis: 1841 Gregorius XVI restituit. Papież Pius X wprowadził jego podział na cztery klasy: Kawalerów Wielkiego Krzyża, Komandorów z Gwiazdą, Komandorów i Kawalerów. Wstęga orderowa jest czarna z trzema czerwonymi pasami. Dwa czerwone pasy biegną po brzegach i jeden pośrodku. Uniform obowiązujący w czasie uroczystości jest koloru czarnego. Order otrzymali między innymi: rektor Politechniki Wrocławskiej prof. Tadeusz Luty (od papieża Benedykta XVI). W Krakowie w imieniu papieża, kardynał Stanisław Dziwisz wręczył go znanemu i cenionemu krakowskiemu animatorowi życia muzycznego, dyrygentowi Wiesławowi Delimatowi (13 IV 2007 roku).